Het masker van de redelijkheid

[p. 46]

Begrip zonder macht

In Podium (december 1960) heeft H.J.A. Hofland een aantal ‘Opmerkingen over de noodtoestand’ gemaakt. Eén daarvan is: ‘Het is de vraag of de intellectuelen met hun kritiek van de laatste jaren iets hieraan [aan het zijns inziens ontbreken van een redelijke internationale politiek van het Westen] hebben kunnen veranderen. Het antwoord daarop is: niets. Wie de “freischwebende” progressieve pers raadpleegt, ontdekt dat het daar wemelt van de wereldverbeteraars, die week in week uit regering en oppositie adviseren, het goede te doen en het slechte te laten, maar die niet vermelden hoe dat in de praktijk in zijn werk moet gaan.’

Verderop schrijft hij: ‘Honderden miljoenen mensen hebben zich vervuld van haat tegen het Westen gekeerd. [...] Geen mens kan volhouden dat dit alles op de bekwaamheid van de westerse politici wijst. Maar toch worden ze gekozen en herkozen. Er wordt niet dag in dag uit aan herinnerd dat ze tweederangsfiguren zijn, hun reputaties worden niet aangetast, hun daden worden niet consequent geanalyseerd, en er worden geen alternatieven voor hun beleid gesteld. De intellectueel legt zich bij hun aanwezigheid neer, want zij zijn de protagonisten van een samenleving waarmee hij zich solidair heeft verklaard. [...] De intellectueel wil geen toekomstbeeld ontwerpen, negatief noch positief. Het liefst stelt hij zich de toekomst voor als een eindeloos verder geprojecteerd heden.’

En aan het slot van het stuk staat: ‘Met dit alles wil ik niet zeggen, dat een intellectueel zich wel of niet met de politiek moet inlaten. En als hij het wel doet, dan is hij nog niet verplicht, zich te verdiepen in de technische kanten van de machtsuitoefening. Maar als hij politiek bedrijft zonder van die kanten meer dan een vaag besef te hebben, zal hij nooit begrijpen dat hij altijd te laat komt.’

Het lijkt mij dat Hofland in dit artikel verstrikt raakt in tegenstrijdigheden. Hij wil geen wereldverbeteraar zijn, hij bewondert Malaparte als ‘een van de schaarse schrijvers over politiek die zich zo weinig mogelijk met het goede doel ophoudt’, maar on-

[p. 47]

dertussen staat zijn stuk vol moraliserende kritiek en adviezen. Hij verwijt de intellectuelen dat zij zich solidair verklaren met het heden en met hun samenleving, maar hij verwijt hun ook, dat zij een rol willen spelen ‘als prediker, of nog liever als profeet’. Hij wil dat de intellectuelen dagelijks eraan herinneren dat alle westerse politici tweederangsfiguren zijn, dat zij alternatieven voor het praktische beleid bedenken en aanbevelen, maar hij vindt het mooie van Malaparte, dat die ‘zich ervoor [wachtte] aan zijn waarnemingen een aanbeveling toe te voegen’.

De verwarring hangt samen met zijn gebruik van de term intellectueel. Bij Hofland krijgen de intellectuelen zo ongeveer tot taak alle politici de les te lezen, maar omdat het hemelbestormende van die opdracht hem, als goede sceptische intellectueel, nogal hindert, schrijft hij er meteen maar bij dat zij vooral de hemel niet moeten willen bestormen. Zo komt niemand verder, noch de politicus die belangstellend naar het commentaar van de intellectueel komt luisteren, noch de intellectueel die zich afvraagt wat, buiten zijn beroep, zijn functie is in de samenleving.

Om uit het gebied van elkaar tegensprekende adviezen, intellectuelenverheerlijking en ongerechtvaardigde verwijten te komen, is het goed eerst vast te stellen dat een intellectueel en een politicus niet per definitie twee verschillende mensen zijn. Er bestaan intellectuele politici. Zij bekommeren zich - de definitie van Barzun - wat meer om een helder en precies woordgebruik bij hun denken over bestuur en inrichting van de samenleving dan hun collega's. Daarmee is niet gezegd dat zij betere politici zijn: het kan best dat zij minder goed kunnen onderhandelen, minder vlot spreken, minder talent bezitten om met anders gerichte (of juist met gelijk gerichte) mensen om te gaan, minder plezier hebben in het mengsel van bedrog en eerlijkheid dat politieke activiteiten kenmerkt, minder ambitieus zijn, minder begaafd in het taxeren van kansen, in het bespelen van partijgenoten, tegenstanders en publieke opinie.

Er zijn ook intellectuele professoren in het Grieks, intellectuele advocaten, intellectuele doktoren en intellectuele romanschrijvers, maar er is geen reden om van deze mensen te eisen dat zij zich in sterker mate met het politieke wel en wee van de mensheid bezighouden dan men dat van iedere burger, intellectueel of niet, mag verlangen. Het is nooit aangetoond dat een

[p. 48]

intellectuele professor in de biologie steekhoudender dingen over politieke vragen te zeggen zou hebben dan een onintellectuele bouwvakker.

Maar wanneer die professor zin heeft om in de politiek te gaan moet hij dat vooral proberen. Dat is dan meer een kwestie van beroepskeuze dan van morele verplichting. Hij zal dan meer intellectuele aandacht aan de politiek moeten besteden en minder aan de biologie. Hij zal zich moeten aanbieden en geschikt weten te tonen voor een functie waarin hij invloed op de gang van zaken in de politiek kan uitoefenen, en niet moeten volstaan met klagend te constateren dat de politici niet naar hem, de biologieprofessor, en naar zijn lumineuze ideeën willen luisteren.

Iemand die over de eigenschappen van een intellectueel beschikt kan ook besluiten het schrijven over politiek tot zijn beroep te kiezen. Het kan belangwekkend zijn wanneer hij daarbij ideeën naar voren brengt over de vorm waarin de samenleving, of een stuk daarvan, beter ingericht zou kunnen worden, wanneer hij dus alternatieven voorstelt voor een gevolgd beleid. Maar er is ook niets tegen wanneer hij zich alleen maar bezighoudt met het onderzoeken van wat er in het politieke leven gebeurt, zonder met hervormingsvoorstellen te komen en zonder door een hervormingsdrang bezeten te zijn. Wat hij zal doen hangt van zijn aard af, van de toestand die hij aantreft, en nog van tien andere dingen, maar niet van de kwaliteit van zijn intellect en evenmin van de mate van zijn deskundigheid.

Alleen: wie het schrijven over politiek tot beroep gekozen heeft - en zeker de schrijver over van allerlei waaronder politiek - moet zich niet verbazen wanneer de politicus hem rangschikt onder het publiek en niet onder de deelnemers. Hij kan zijn denken en zijn handen mooi schoon houden, want hij is niet in de eerste plaats uit op macht, op zelf ingrijpen, maar op begrip. Hij heeft de, zonder twijfel nuttige, functie van stuurman aan de wal. Zijn politieke commentaren hebben wel enige politieke invloed: het is voor de acteurs altijd wel van belang te horen wat de mensen uit de zaal over hun optreden te zeggen hebben, en het is voor de rest van het publiek soms leerzaam hun oordeel te vergelijken met dat van de recensent. Maar wie met de beperkte invloed, die er uitgaat van het ho- en hup-geroep van de tribune, niet tevreden is, wie er zelf zoveel mogelijk

[p. 49]

toe wil bijdragen dat de politiek op een verstandiger en effectiever manier bedreven wordt, moet een ander beroep kiezen, namelijk dat van politicus. Hij moet actief lid worden van een politieke partij, of als de bestaande hem niet bevallen moet hij zich inzetten voor de oprichting van een nieuwe. Hij moet proberen kandidaat gesteld te worden voor een gemeenteraad, voor het parlement, voor een invloedrijke plaats in het overheidsapparaat, of voor het bestuur van een politieke pressiegroep. Hij moet zelf gaan meedoen, niet door alle politici voor tweederangsfiguren uit te maken maar door een van hen te vervangen. Wie macht wil veroveren als politicus, moet zich niet toeleggen op schrijven maar op praten, niet op het hanteren van ideeën maar op het hanteren van opinies, niet op het vinden van waarheden maar op het vinden van overtuigende formules, niet op het kweken van een droge waardering voor zijn scherpe, ongebonden verstand, maar op het wekken van bewondering, vertrouwen, ontzag en soms ook angst voor zijn optreden en voor zijn kennis van zaken.

Wanneer hij eenmaal een politieke machtspositie heeft verworven, en het dan opportuun vindt eens een stuk te publiceren in een tijdschrift, zal de politieke invloed van zijn neergeschreven mening groter zijn dan die van een beter doordacht artikel over hetzelfde onderwerp van een niet-politicus. George Kennan's artikelen over de containment-politiek kregen indertijd niet zoveel bekendheid en invloed omdat zij zo scherpzinnig waren, maar omdat iedereen wist dat zij waren geschreven door een der machtigste figuren van het State Department. Nu hij zich teruggetrokken heeft op een universiteit ziet men af en toe een kort bericht dat Kennan iets gezegd of geschreven heeft, maar er is geen politicus die er veel aandacht aan besteedt. Raymond Aron is een van de beste politieke commentaarschrijvers in Frankrijk, maar zijn invloed op de politieke besluitvorming is nog geen honderdste van die van De Gaulle en nog geen tiende van die van, bijvoorbeeld, de secretaris-generaal van het departement van buitenlandse zaken. Daarbij is Frankrijk nog het minst gelukkige voorbeeld omdat daar het gezag van de intellectueel die over politiek schrijft groter is dan in Angelsaksische landen of Nederland.

Een van de eerste dingen die een intellectueel, althans in ons land, dient te doen, wanneer hij een actief politicus wil worden,

[p. 50]

is: zich laten schrappen uit het intellectuelenregister, niet in feite maar in naam. Hij toont pas dan politiek inzicht, bekwaamheid in politicis, wanneer hij zich niet meer aandient als intellectueel. Hij moet zich opwerpen als socialist, als liberaal, als iemand die weet wat een christelijke politiek onderscheidt van een niet-christelijke, als vertegenwoordiger van de ondernemers, van de boeren, of van de arbeiders, als expert op het gebied van openbare financiën of Afrika, of desnoods als vertegenwoordiger van een nieuwe generatie. Hij moet zoveel mogelijk kiezers, partijgenoten, medekamerleden, journalisten voor zijn opvattingen en zijn persoon zien te winnen en de eerste voorwaarde daarvoor is dat hij zich niet voordoet als hun meerdere in intellectueel opzicht, dat hij in redevoeringen en discussies de toon vermijdt van: ik kan beter denken dan jullie, dus laat mij het werk maar doen.

De intellectueel die in de politiek gaat moet zich leren aanpassen aan zijn omgeving. Hij moet er zich bij neerleggen, dat hij een deel van zijn vrijheid van meningsuiting, van zijn onafhankelijkheid opgeeft, dat hij als politicus meer berekenend moet zijn dan hem als ongebonden intellectueel lief was. Hij moet zich solidair verklaren met de bestaande samenleving, dat wil zeggen: hij moet er zich niet toe beperken uit de verte te roepen dat alles anders moet, maar hij dient zich in te laten met de bestaande machtsverhoudingen, deel te nemen aan het werk van de bestaande politieke instellingen, ook al zou zijn doel zijn om door deze activiteiten het bestaande stelsel te ondermijnen en op den duur omver te werpen. Doet hij dit alles niet, dan wordt hij op zijn best een tweederangs politicus, met een kleine invloed in zijn partij, in het parlement, in de vakvereniging of waar hij zich dan ook heeft opgesteld.

Wie geen zin heeft zich aan deze discipline van de politicus te onderwerpen om zijn denkbeelden in politieke daden om te zetten, is laf noch moedig, dom noch verstandig. Er is ook nuttig werk te doen aan de universiteit, bij Philips, bij de wegenbouw of bij de rechterlijke macht. Het is een rare overschatting van het beroep politicus om het zo voor te stellen, dat een intellectueel die zijn intellect niet voor politieke doeleinden gebruikt, eigenlijk zijn plicht tegenover de samenleving verzaakt; om te doen alsof hij uit gemak- of winzucht is overgelopen naar de vijand.

[1961]