De noodzaak van het overbodige

137

De noodzaak van het overbodige

Recente archeologische vondsten hebben uitgewezen dat primitieve gemeenschappen lang voor het veeteelt- en landbouwstadium hun invalide soortgenoten in leven hielden. Het is een ontdekking die ontroering wekt, omdat we in die zorgzaamheid, samen met het begraven van de eigen doden, het eerste teken van humanitaire beschaving wensen te zien, meer dan in taalverwerving op zich. Het betekende dat men ook de overbodigen voor zijn rekening nam op de moeizame levenstocht naar het jaar 0.

Misschien waren deze gehandicapten wel artisans, kunstenaars, en misschien werden ze het uit een compensatorische aandrift, voor zichzelf of om iets voor de gemeenschap die hen in leven hield terug te doen.

In het gedomesticeerde stadium, toen arbeidsdeling winst opleverde, zette deze ontwikkeling zich verder door en begon de gemeenschap het bestaan van de getalenteerde artisans zelfs op prijs te stellen, temeer toen bleek dat ze ook in staat waren contact met het Andere te leggen, met voorouders, geesten en goden, en als bemiddelaar op te treden tussen de mens en de hogere machten.

Vervolgens hielden dezelfde bemiddelaars dit Andere uit ei-

[p. 242]

genbelang in leven, verhevigden het, vergrootten het en beklemtoonden hun speciale relatie met de hogere machten. Door geesten en goden al dreigender, veeleisender en onmenselijker te maken vergrootten ze tevens hun onmisbaarheid: hoe groter de offers die gebracht moesten worden, hoe belangrijker hun functie: zonen en dochters dienden geofferd, duizenden soortgenoten geslacht, ritueel kannibalisme werd ingesteld, iets later de angst voor een wrekend hiernamaals aangewakkerd en vervolgens werd aangezet tot massale verdelgingsoorlogen ten gunste van de eigen godheid.

Zie onder andere de ontwikkeling van de religie bij de precolumbiaanse indianen in Midden- en Zuid-Amerika en die van het godendom bij de oude Grieken; in beide gevallen voltrok de ontwikkeling zich, wat de mens betreft, in ontemanciperende richting en het zou me niet verbazen wanneer de impulsen daartoe van priesters, sjamanen en zieners, dus van typische verbeelders en illusionisten waren uitgegaan. Zo is bij de indianen duidelijk te volgen hoe de aanvankelijk gevraagde bloemen- en vruchtenoffers van de Maya's uitgroeiden tot de al bloediger wordende mensenoffers bij de Azteken.

In vroegere civilisatiestadia koesterde men ook zijn waanzinnigen, om gelijksoortige redenen of uit vrees voor het onbegrepene dat een wezenstrek is van het Andere. Misschien dat zo het kunstenaarssyndroom ontstond, dat van de halfwaanzinnige tussenschepper die in geen van beide werelden thuishoorde, alleen in een=zijn tussenwereld, een beeld dat de tussenschepper niet naliet zelf te cultiveren. Zijn straf was een hevig verlangen naar beide werelden, de reële en de irreële, fictieve gepaard aan een levenslang pogen de twee te combineren en te realiseren in een kunstig artefact of verbaal verbeeldingsproduct.

Schrijvers zal dit idee niet vreemd voorkomen. Zij verkeren een groot deel van de tijd in een verbale tussenwereld, een wereld tussen de concrete sociale werkelijkheid en de vluchtige

[p. 243]

neuronale binnenwereld, die wel reëel is maar niet concreet. De maatschappij geeft kunstenaars vaak het gevoel dat zij overbodig zijn, terwijl zij hen tegelijk op minimale basis in stand houdt als een soort geestelijk gehandicapten of, wie weet, vanuit een primitief humanitair gevoel, bij wijze van emotieve mascottes: in het gunstigste geval stellen ze hen misschien op prijs omdat ze nog steeds het Andere vertegenwoordigen, waarmee men door hun werken in contact kan komen.

*

Creativiteit: de noodzaak van het overbodige.

Humaniteit: cultuur: de noodzaak van de overbodigen.

Literatuur: de kunst van de kortste omweg en van de meest functionele overbodigheid.

*

‘Kijk naar de zogenaamd nuttige bomen: hun vruchten worden geplukt, hun takken worden afgerukt. Mijn nutteloosheid is voor mij van het hoogste nut.’ Fernando Pessoa

*