De noodzaak van het overbodige

127

De potentie van het onbewuste

In het onbewuste, de grote vergaarbak van ons brein met al zijn potentialiteiten, rust het woordeloze en onbekende dat de kunstenaar via allerlei magische en rituele kunstgrepen probeert op te roepen, zichzelf en anderen hiermee het gevoel gevend dat het zijn én onze werkelijkheid is, waarna die zowel hem als anderen werkelijker en aanweziger maakt. Een dergelijke - ‘oorspronkelijke’ - werkelijkheid versterkt en intensiveert het gevoel van er-te-zijn, een typisch existentieel gevoel dus, deze realisatie van innerlijke potentialiteiten waarvan wij al een vermoeden hadden.

Tegelijk veroorzaakt deze realisatie naast opluchting niet zelden een gevoel van verarming, verschraling, versmalling, omdat veel van de rijke potentialiteit en van het oneindig aantal mogelijkheden door de partiële realisatie wegvalt en misschien voorgoed verloren gaat.

Soms lijkt het beëindigde werk eerder ontvreemd aan het

[p. 226]

onbewuste, ontstolen aan de potentia en volgens sommigen aan het goddelijke.

Door schrijvers, kunstenaars en essayisten wordt dit proces wel gemy(s)tificeerd, alsof het om meer zou gaan dan een neuronaal (on)bewustzijnsproces, ja, om iets goddelijk grondeloos, met meer het karakter van een groot kosmisch geheim waarvoor ze in aanbidding neergeknield liggen en dat ze idealiseren alsof het kunstwerk iets van het ultieme geheim heeft blootgelegd.

De realiteit, het realiteitsproces, is anders: de schrijver of kunstenaar heeft het geheim geschapen of als esoterisch proces gepresenteerd. De aanbidding van het Onbekende Lam. Soms krijg je het gevoel niet met een literair of een verbaliseringsproces van doen te hebben, maar met een existentieel of kosmisch scheppingsproces vol rituelen en ritualiën. Het woordeloze is met een lichte wierookgeur omgeven.

Het apocriefe en het subversieve

Ik heb heel lang een zwak gehad voor het apocriefe, het nog niet (als normaal) geaccepteerde, iets wat wel aanvaard zou worden wanneer de grenzen wat meer opgeschoven werden. Dus geen voorkeur voor het fantastische of fantaisistische; dat interesseert me niet in het minst, het is vaak te gemakkelijk. (Meesterlijke uitzonderingen zijn o.a. Gulliver's Travels en het werk van Lewis Caroll.) Het apocriefe behoort tot het literaire geloof, het is er het randgebied van, het huist in het niemandswit van de marge. Soms - dus niet altijd - heeft het in zijn uitwerking iets subversiefs, gewild of ongewild, het heeft dan iets van een blinde mol die vanuit de marge het domein van consensus en conventie ondermijnt. Hoewel speels, is de ondertoon altijd die van ernst, van ernstig spel; vrijblijvend libertinage, loze transformaties, principiële dwarsliggerij zijn dan ook niet aan mij besteed, ook dat is me te gemakkelijk en vaak veel te voor de hand liggend; attitudes als deze hebben voor mij niet echt iets subver-

[p. 227]

siefs, misschien omdat ze een serieuze component missen die er een wijdere context aan verleent: het reële, de horizontale realiteit als dieptedimensie van spel en fantasie, of desgewenst als dimensie-X, want om typische diepte gaat het evenmin, noch om twee- of meerdimensionaliteit, want die bestaan niet in de literatuur. Het apocriefe, getransformeerde, marginale is voor mij geloofwaardig zolang het aan de grenzen van de realiteit trekt en deze uitrekt, en dit geldt ook voor randwetenschappen. En: ook als iets (nog) niet waar is moet het - net als in de sf - waar kunnen zijn, moet reële virtualiteit zijn, indenkbare possibiliteit.

Het andere

Wat betreft het Andere dat de filosofie aan de orde pleegt te stellen. Tja. Voor de schrijver is alles wat (nog) niet is het andere, met inbegrip van al het bestaande en alle anderen, die als virtualiteit beschouwd worden ofwel de potentialiteit voor een realiteit die nog ont-dekt moet worden; en niet te vergeten: eveneens met inbegrip van de ontdekker en exploitator zelf, die zich nog moet ontdekken en die dit, als het goed is, permanent doet, hij/zij de virtualiteit van zichzelf, van een zelf, want een gefixeerd zelf is er, als het goed is, niet. Fixatie is gestold leven, atrofie, ziekte.

Al het Andere, de Ander, is toevoeging, moreel laden - ook als die moraal in de natuur geaard is -, is interpretatie, projectie, zelfprojectie, filosofie. Het Andere en de Ander moeten, net als het zelf, steeds opnieuw ontdekt worden, anders zijn ze er niet, is hij/zij er niet en vallen ze, net als de schrijver, terug in de virtualiteit, waaruit geput wordt voor een volgende (contingente) realiteit.