De noodzaak van het overbodige

117

Linkse dictaturen hebben terecht geen boodschap aan grote, ‘autonome’ literatuur - de poëtische complexiteit en het complexe poëtische gevoel verhinderen eenduidigheid -, rechtse dictaturen, voor zover niet ultrarechts en nazistisch, tolereren haar om dezelfde reden: hoe complexer de gevoelens en hoe autonomer de literatuur hoe minder expliciet de relaties met de werkelijkheid, dus hoe ongevaarlijker voor hen.

Het poëtische legitimeert hen, desnoods tegen de geest van de poëzie in. Maar het is de geest die hen koud laat, dezelfde waarin de literatuur zich autonoom waant.

[p. 208]

*

Literatuur is altijd (altijd) een ‘sociaal fenomeen’, hoe autonoom en hermetisch een tekst ook mag zijn; maar interne relaties die uitsluitend autonome taalrelaties zijn, zijn van zichzelf níet sociaal; ze zijn het alleen als ze zich expliciteren in de tekst. De interne zingeving betékent het materiaal en de methode; stelt het doel, dus van binnenuit, zoals alles wat fundamenteel is, en niet via sanctionering door de externe werkelijkheid, waarin het werk - zoals gezegd - altijd een sociaal gegeven is, al is het maar in min-maal-min-is-plus-zin.

*

Zestiende & zeventiende eeuw: kunst als bewijs van de superioriteit, niet van de maker, maar van de opdrachtgever (vorst, paus, notabele, rijke burger).

Triomf van de kunstenaar: hij voert de opdracht heimelijk voor zichzelf uit, voor een eigen doel en gebruikt de vorst openlijk als voorwendsel.

*

Goede potentaten waren mild tegenover de armen en zwakken, weduwen en wezen, en zij werden er - ook historisch - om geprezen. Maar dezelfde potentaten zijn de millennia door hardvochtig geweest tegen niet-zwakken, omdat deze hun absolute positie konden aantasten, waaronder het voorrecht om goed te zijn voor armen en zwakken. Dit laatste is namelijk gemakkelijk genoeg en het kan bovendien uitstekend dienen als ethisch en historisch alibi voor het onderdrukken van meer zelfstandige individuen, zowel de kleine als de middelgrote. Ook wat dat betreft zijn de tijden niet veranderd, in meervoud niet.

[p. 209]

*

‘De som is meer dan de afzonderlijke delen’: een oorspronkelijke wijsheid die tot wijze gemeenplaats is geworden.

(Meerwaarde die ook geldt voor kunst en literatuur.)

Maar tegelijk is iets anders ook waar: de delen verliezen aan afzonderlijke waarde binnen het totaal, de eenheid ontkracht de details en het kan best zijn dat het verlies aan detailwaarde groter is dan de totale waarde die de zelfstandige details ontlenen aan hun configuratieve som. Dit gaat met name op voor de literatuur (het proza) en ook voor de politiek. De som is soms minder dan alle delen afzonderlijk en individuen verliezen vaak aan waarde in de groepering waarvan ze deel uitmaken.

(Dit gaat misschien niet op voor mensen die van zichzelf over een geringe individualiteit beschikken, hun waarde wordt groter dan de som van ikken gedeeld door evenzoveel ikken: een sociale meerwaarde die verschilt van gesocialiseerde individualiteit en die uiteraard niets met ‘eigen identiteit’ te maken heeft.)