De noodzaak van het overbodige

70

Kafkaïana (I)

Bij zichzelf aankloppen: en dan de schrik dat er iemand opendoet. (Je kunt het alleen zelf zijn.)

Dat lijkt op de ervaring van Jozef K: als hij om zijn ontbijt belt, ziet hij in plaats van het dienstmeisje de bewaker Franz (!) voor zijn deur staan. Hij heeft hem als het ware (uit de andere wereld) opgeroepen, heeft hem als een ander ik opgesommeerd zoals een schrijver zijn romanfiguren of subego's, die hij meteen daarna niet meer in de hand heeft. In een dagboeknotitie beklaagt Franz Kafka zich erover dat men in een hotel waar hij verblijft van zijn naam, die men daarvoor tweemaal juist geschreven heeft, Jozef K. maakt. ‘Soll ich sie aufklären oder soll ich mich von ihnen aufklären lassen?’ (27. Januar 1922)

De schrijver als vergissing van zijn romanfiguur, als zijn heimelijke identiteit (chiffre voor de ingewijde en alléén voor hem).

(Kafka beschouwde zichzelf in hoge mate als een menselijke vergissing, een vergissing die door de schrijver in zijn werk via zelfbestraffing rechtgezet moest worden. Het proces, het werk als verzoekschrift om ontschuldigd te worden - zoals de oude bijbelse term luidt -, maar de schrijver wordt afgewezen en blijft schuldig, omdat hij zichzelf schuldig acht. De ‘Wet’ kan hem niet absolveren, dat kan alleen hijzelf, zijn bewustzijn, zijn fundamentele taaldenken.)

[p. 126]

Ook in die zin is Kafka een van de meest exemplarische schrijvers: men handhaaft en redt zich (tijdelijk) via zijn romanfiguren en hun (literaire) hulpconstructies; maar men blijft hun vergissing tot het bittere einde, alsook die van zichzelf.

Kafka volgde Jozef K.'s (zelf)vernietiging door zich longtuberculose aan te doen en vervolgens spirituele zelfmoord te plegen door zijn vriend op te dragen zijn werken te vernietigen. Reden voor het laatste: zijn spijt dat hij voor zijn gevoel zijn realiteitsprincipe niet tot leefbare realiteit had weten te maken, noch in zijn leven, noch in zijn werk, dat hij te eenzijdig en te zeer door zijn persoonlijke neurose gekleurd vond. Geïnterpreteerd: dat hij geen synthese had weten te bewerkstelligen, geen identiek zijn had kunnen (doen) ervaren tussen de complexe maatschappelijke realiteit en het oorspronkelijke taaldenken, taalloos geloof, synthetiserende symbolen die zowel het taal- en beeldloze zijn als het niet-zijn uitdrukken, kortom de andere wereld die alles omvat - ook de Wet als irrationele mythe -, een onmogelijk taak dus voor wie zich niet bij voorbaat aan irrationalismen wil overgeven.

En hier vergiste Kafka zich opnieuw - via identificatie met en fixatie op zijn romanfiguur Jozef K.? - omdat een groot lezerspubliek er die synthese wel degelijk in aantrof en zich in zijn taalleven herkende. Trouwens, het is de vraag of Kafka de ongehoorzaamheid van zijn vriend Max Brod niet incalculeerde of half incalculeerde.

*

De aantrekkings- en vertederingskracht van Kafka: hij is de zoon van iedereen, zelfs van een achttienjarige jongen of een negentigjarige grijsaard, een zoon die nooit vader wordt.