De noodzaak van het overbodige

[p. 127]

71

Kafkaïana (II)

Bij Kafka wordt de wereld als bij geen ander vóór hem geëssentialiseerd en in binnenbeelden omgezet, die vervolgens tot symbolen worden van de hele menselijke existentie. Daarna worden die beelden op een maximale wijze geconcretiseerd - en veruiterlijkt - door middel van een superrealistische schrijfwijze, een indringende keuze van karakteristieke details, die aan het totaalbeeld ook iets suprarealistisch geven, dat op zijn beurt het essentiële en symbolische van de situaties zowel verhult als versterkt.

Die essentiële droombeelden bezitten bovendien een grote psychische - en dieptepsychologische - lading en zuigen al het verwante aan: grote gebouwen en hun (freudiaanse) binnenbeelden komen te staan voor alles wat autoriteit is, vader is, leven is, maar het blijven gebouwen. Situaties worden als terloops maar onvermijdelijk tot existentiële situaties en de hoofdpersonen, onder wie Jozef K, kunnen geen stap doen of het is een veelbetekenende, morele stap; alle handelen in deze geëxtrapoleerde bewustzijnswereld en naar binnen gerichte beeldwereld is een moreel handelen, bewust of irrationeel, maar meestal het laatste. Dit is dan ook de reden dat de hoofdfiguur altijd in een totaalsituatie existeert, hij is nooit alleen Jozef K, hij is altijd het hele complex, de hele existentiële situatie, in tegenstelling tot de meeste vertelde figuren. Jozef K is zijn situatie. Jozef K wordt niet verteld, maar geleefd in woorden. (Later valt Kafka's vader eenzelfde lot ten deel: hij komt in geschreven vorm te staan voor een veel groter complex, zoals de mens bij Kafka staat voor het totaalidee mens.)

Op zijn beurt bestaat de schrijver Franz Kafka in zijn essentie alleen in die bewustzijnswereld - zie zijn Dagboeken - en is hij die wereld, dezelfde waar ook Jozef K als pure situationele

[p. 128]

figuur deel van uitmaakt. Het enige en niet onbelangrijke verschil is dat Franz K wel in de boodschap van Jozef K gelooft - hun opdracht en hun in de gebouwenwereld geworpen-zijn zijn dezelfde -, maar zijn humor en onthechtheid (: zijn stijl) doen hem vooralsnog buiten de gebouwen van de autoriteiten staan; de identificatie met Jozef K is niet volledig zolang hij schrijft en zich schrijvend op de been kan houden. ‘Afgemaakt als een hond’ wordt hij pas als hij sterft aan zichzelf.

Dan heeft definitief die andere wereld overwonnen, hoewel Kafka zelf zijn twijfel had of in de eerste plaats die wereld daaraan debet was. Zijn en Jozef K's schuldcomplex deed hem in een andere richting zoeken, of liever, voelen, samen met zijn in wezen idealistisch-burgerlijke visie op de wereld, die meer weg had van een jongensachtige wensdroom.

Waar wij in de eerste plaats mee te maken hebben is Kafka's geschreven wereld en dat is voor ons een emblematische of exemplarische; voor de Midden-Europeeërs, onder wie Kafka zelf, meer dan voor de meeste West-Europese lezers blijkbaar ook een grotesk-humoristische. Was die wereld aanvankelijk vooral een onvaste, irrationele, een waarin alles zich voortdurend in een doorgangsstadium bevindt en metamorfoseert (men wordt een tor of wordt als paard bereden door een huilerige bovenman), in het volgend stadium treden de onberekenbare instanties en instituties op, die, nadat een handelingsproces in werking is getreden, zich steeds meer consolideren. (Türhüter houden je voor je eigen poortingang tegen, je wordt opgehaald door mensen als vanzelfsprekendheden en alles wat vóór je leek te pleiten verkeert in zijn tegendeel.) Wat droomwereld leek wordt - volmaakte - anti-mythe, waarin alle irrealiteit is omgezet in schijnbaar logische, rationele handelingen en men eindigt in een banale, pijnlijke realiteit waarin niet te leven valt: de vroegere rede wordt erin ontkend, verliest zijn gelding, normale magische handelingen - meest gewoontehandelingen - sorteren geen effect, werken tegen je en leiden onherroepelijk

[p. 129]

naar de oordelende Wet. Dan blijkt dat het oordeel al vaststond; het vonnis moest alleen nog door de veroordeelde zelf voltrokken worden. Hij deed dit door het oordeel op te roepen of te zoeken.

Zelfmoord zou een snellere oplossing geweest zijn, maar dat was binnen K's literatuur eveneens tegen de Wet. Hoewel, het niet beëindigen en publiceren van Kafka's grote boeken is ook een soort protest en de opdracht om zijn nagelaten werk te vernietigen een maatschappelijke zelfmoord. Kafka beliefde onder die Wet niet te leven en hij wenste, omdat hij meer moralist dan estheet was, die geschreven wereld niet na te laten. De schrijver zelf ontsnapte aan de Wet door (zich) vroegtijdig te (laten) sterven zoals er mensen zijn die zelfmoord plegen om van hun ondraaglijke doodsangst af te komen.

Aan Kafka's literatuur ontsnappen is voor ons nauwelijks meer mogelijk. Maar die vertegenwoordigt dan ook een andere Wet.