De noodzaak van het overbodige

42

Het goede foute been

Een onzinnige theorie biedt evenveel kans op een geslaagd of interessant kunstwerk als een zinnige. Het belangrijkste is dat de theorie de kunstenaar aanzette zijn werk te maken; ze diende als een tijdelijke prothese, een die na een aanloopperiode weggeworpen kan worden.

Niet zelden wordt de prothese opgeraapt door kunstbeschouwers die er dankbaar gebruik van maken, waardoor zij henzelf en anderen wel eens op het foute been zetten.

[p. 82]

En inmiddels heeft de kunstenaar op eigen benen leren staan; voortaan kan hij het zonder prothese stellen.

Maar helaas blijft zijn kunstbeen hem als een zelfstandig geworden derde lid vergezellen, iets waar hij soms kunsttranen om kan huilen.

*

Het meest inventief gaat het brein te werk wanneer je het een en ander van iets afweet, meer dan oppervlakkig op de hoogte bent. Weet je veel of bijna alles over een onderwerp, dan raakt het materiaal ‘dood’ of neutraal en gedraagt het brein zich als een rentenier die zijn geld in veilige, vaste rentedragende obligaties heeft belegd: het mentale kapitaal prikkelt niet meer tot risicodragende associaties, vormt uit zichzelf geen jatjes of pseudopoden meer.

Wat het productiefst is, is een permanent gecultiveerd semidilettantisme en een niet al te groot vastgelegd bezit of een gespreid bezit, met andere woorden, op verlies te spelen, (zelf) verlies dat omgezet kan worden in winst.

*

Architect Villard de Honnecourt (dertiende eeuw) schetste zijn denkbeeldige machines zonder enig vermoeden of ze ooit zouden of konden functioneren, hetzij in werkelijkheid of alleen als rationeel verbeeldingsproduct. Het was voor hem geen probleem.

Ook voor ons is het geen probleem: wij, hypermodernen, zien er iets in, al is het vooral Tinguelys.

De grote ‘moderne’ ontdekking is dat machines ook alleen op papier of op linnen kunnen functioneren en dat er, zoals onder anderen Tinguely doet, apparaten gemaakt kunnen worden die zichzelf genoegzaam zijn, terwijl ze vanuit de maatschappelijke

[p. 83]

werkelijkheid gezien absurd of zinloos zijn. In hun eigen werkelijkheid (medium) functioneren deze apparaten optimaal: ze functioneren hun functie.

*

Het fundamenteel sociale

De meeste fundamentele gevoelens & sensaties hebben tegenwoordig een sociale component; ik bedoel niet dat de individueelste existentiële gevoelens & ervaringen als zodanig sociaal zouden zijn, maar wel dat ze zonder een maatschappelijke component in de meeste gevallen niet meer denkbaar zijn; het maatschappelijke is een facet van het existentiële: angst, angst vooral (de maatschappelijk gemartelde in de breedste zin: geluidsterreur, foltering, liefdesterreur; ook de dieptesymbolen zijn minder en minder puur ‘existentieel’ & archaïsch-atavistisch en worden meer en meer aan de maatschappelijke werkelijkheid ontleend), liefde (de verhouding tot de ander is misschien minder automatisch sociaal bepaald dan in vroeger tijden, maar juist door het bewust worden van de aard der relaties is het sociale aspect eerder belangrijker dan minder belangrijk geworden), haat & afkeer (idem, om dezelfde redenen, plus de alles doordringende infectie van sociale competitie en politiek), eenzaamheid (vooral maatschappelijke eenzaamheid, bij een veel minder ervaren van het goddelijke verlies, de oneindige verveling van de natuur, melancholie, enz.), gevoelens van welbehagen (meer en meer afhankelijk van sociale factoren, waaronder goed wonen, goede lucht, stilte, etc. en van biochemische middelen), zelfgevoel (een gigantisch zelfverlies en gevoelens van identiteitsverlies, vooral veroorzaakt door veranderde maatschappelijke omstandigheden, maatschappelijke vervreemding, met name in de grote steden, plus familiale vervreemding, overal), esthetische of esthetisch-religieuze sensaties (hier spelen sociale fac-

[p. 84]

toren misschien niet een grotere rol, maar mogelijk wel een even grote: afhankelijk van kaste, de mogelijkheid om de juiste voorwaarden te scheppen, bijvoorbeeld van stilte bij muziek en lectuur en de onmogelijkheid soms om die voorwaarden te bereiken en dus om tot esthetische sensaties te geraken), lichamelijke Funktionslust (bijna uitgesloten die te beleven in de grote steden) - en nog speelt het sociale aspect een geringe rol in de literatuur en zouden sommigen het 't liefst wegmoffelen (ten gerieve van het ‘persoonlijke’ en ‘louter existentiële’, dat geacht wordt geïsoleerd ervaarbaar te zijn, zoals bijvoorbeeld existentiële melancholie).

Zonder de maatschappelijke ervaringswereld nu meteen gelijk te stellen met de existentiële, fundamentele of ‘diepe’, is het sociale toch zo belangrijk dat het tot het existentiële en fundamentele behoort. Kunst & literatuur versterken dit aspect en kunnen het maatschappelijke bij uitstek als ‘existentieel’ doen ervaren. Een literatuur die hiervan afziet mist een wezenlijk aspect van leven en bewustzijn.