De noodzaak van het overbodige

30

Identificatie & antidotum

Creativiteit is een productieve activiteit, die diametraal staat tegenover een louter symbiotische, waarbij de eigen individualiteit, identiteit en integriteit verloren gaan.

Productieve activiteit, vooral de esthetische, stimuleert vaak tot soortgelijke activiteit bij anderen of vooronderstelt op z'n minst een creatieve receptie, dat wil zeggen een activiteit waarbij de ander niet louter tot object wordt gemaakt, tot een louter symbiotisch product; ook als zodanig is scheppen een sociale activiteit, het schept productieve privéverhoudingen, zelfs als het gaat om solipsistische producties.

Confrontatie met solipsistische en hermetische werken is altijd nog productiever en dus vaak ook ‘socialer’ dan het totale, symbiotische opgaan in de buitenwereld van anderen, het zich met blinde overgave inpassen in en aanpassen aan de oppervlak-

[p. 62]

kige ‘objectrelaties’. Het laatste is bovendien heel wat gevaarlijker omdat de consequenties groter zijn: de sociale consequenties van het eerste zijn - helaas of niet helaas - vrijwel altijd gering. Realistische objectrelaties zijn bovendien veel bedrieglijker en verkrijgen algauw een zekere vanzelfsprekendheid, terwijl van een op de spits gedreven subjectivisme een waarschuwingssignaal uitgaat, zo het zich al niet, mogelijk opzettelijk, als ongeloofwaardig aandient of zijn fictionaliteit beklemtoont. Van alle identificaties heeft de maatschappelijk-symbiotische het meeste kwaad aangericht: die met de leider, het vaderland, de religie, een ideologie, een (zogenaamd) sociale opdracht, de stichting van een heilstaat.

De esthetische identificatie, die meestal tijdelijk is, is in wezen socialer, moreler en vaak productiever, vooral wanneer zoals in de meeste moderne literatuur veelvuldig vervreemdingseffecten worden toegepast, eventueel met gelijktijdige verstrekking van een (homeopathisch) antidotum.

*

Toeval

Iedere gedachte is toeval(lig), aldus Pascal; literatuur is de kunst van het toeval: het begunstigen en exploiteren ervan, het vormgeven eraan.

Kunst en literatuur maken de werkelijkheid toevallig, ook de sociale & concrete, nog afgezien daarvan dat de wereld zelf een zich ontwikkelend toeval is, evenals de mens. Het ene toeval dat het andere bevordert én ongedaan maakt.

De suggestie dat het toeval geen toeval is karakteriseert de kunst (haar kunstmatigheid), al wenst men paradoxalerwijs de kunstmatigheid juist wel als louter toeval, d.i. als de hoogste vorm van natuurlijkheid te ervaren. Men wenst de kunst nog steeds als natuur te ervaren, als toeval dat tegelijk noodzaak is,

[p. 63]

gericht toeval zonder andere keus: kenmerk van het volmaakte, berustend op de illusie van een conventie: de conventie dat iets zó en zó hoort te zijn wil het volmaakt én natuurlijk en definitief zijn, én natuurlijk toevallig.