Het masker van de wereldt afgetrocken

Aen-spraeck.

ALs ghy in dit Sinne-beelt siet de Onrust boven, het ghewicht onder, en die tandekens binnen in malckanderen gedurigh wercken, dan siet ghy een af-beeldinghe van een beswaerde, ende ongheruste Conscientie, die niet en is te stillen voor al eer het ghewicht der sonden door een oprechte biechte ontbonden wordt, en afghenomen. Soo dat desen Monsieur, wijsende op dit urewerck, te kennen gheeft watter om-gaet in sijne ongheruste siele, die haer wel bedroghen vindt als sy soo onverwacht⁺ dese knaghinghe hoort rammelen. De Conscientie, seyd' dien, by de welcke nimmermeer en sterft al wat wy doen, die beschuldight ons in onse quade wercken; en al isser saecke datse gheen ghebruycken heeft van spreken, soo en heeftse nochtans gheen manier van swijghen. De Conscientie clapt dan by-wijlen, en comt iemandt te verraden. Ick bidd' u, seght my eens, hoe stondt dien Edelman by den Keyser Carolus V. verslaghen, als hem sijn behendighe dieverije soo onverwacht^1. wierde over-toghen? Sijne Majesteyt was een lief-hebber

+ Victor. Carnot. lib. de paenitent. c. 5.

1. Als hem zijn dieverije werd aangewreven. Zie Wdb. der Ned. Taal, i.v. overtijgen, col. 2115.

[p. 276]

^1. van cleyn horologikens, hadder ordinaris een goedt ghetal voor sich op de tafel ligghen, om te sien hoe punctueel datse met den tijdt over een quamen. Soo den Keyser den ruggh' eens gekeert hadde, ende het naeste salet was in-ghetreden, desen Hovelingh stack sijn vingheren^2. wat te verre uyt, peysende dat dit om de menighte niet en soude ghemist worden. Doen den Keyser weder-keerde, heeft terstondt ghemerckt dat den wolf gheweest was onder sijn schaepen, onder-vraeght op staende voet alle sijn' Hovelinghen, welcke, ghelijck sy onnoosel waeren, hebben door hunne eenvoudighe ontschuldinghe,^3. des Keysers vermoeyen met voldoeninghe lichtelijck verstelt; maer den genen die plichtigh was, soo hem de saecke oock voor-ghehouden wiert, ende nu heel besigh was en becommert om de suspitie van hem af te weiren ende af te schermen, in het kloeckste van sijn loochenen, is het horologiken los ghespronghen, de raderkens zijn af-gheloopen, het hamerken begonst te cloppen, het klocksken begonst te clappen. Met een woordt, Philothea, den Quant stondt daer met een paer roode kaken, als over-tuyght van sijn dieverije. Tot onsen propoost; daer is, ende daer steeckt iet in den boesem van eenen sondaer, dat hy wel voor eenen korten tijd misschien sal^4. verstompelen, maer als hy het minste verwachten sal, dan sal het ongherust beghinnen te spelen, ende sonder groot gherucht en onghenucht en sal het niet af loopen.^5. Laet vry Cain de eerste stadt bouwen, hooghe en dicke vesten op-richten, en dat tot gheen ander eyndt, als om⁺ dat hy uyt sijn huys den acker niet en soud' sien, daer die wreede Broeders-moordt in volbrocht is; jae dat hy tot versekeringhe (soo hy meyndt) van sijn boos voornemen, gaet soecken in het veldt roode aerde, om dat het bloedt teghen den witten gront niet en soud' af steken. Wat sal doch alle dese ongheluckighe neerstigheydt? Wat sal dese blinde voorsichtigheydt baeten? aenghesien

1. Gewoonlijk.

2. Dit = het genomen uurwerkje.

3. Vermoeden gemakkelijk verwijderd.

4. Verbergen.

5. P. Fr. de Mendoça S.I. (blz. 51(2)) schreef Comm. in libros Regum (Coïmbra, 1621). - Gen. IV, 17 ‘aedificavit civitatem’ werd door de legende uitgebreid.

+ Mendoza in lib Reg

[p. 277]

de sonde hem als een dogghe aen de deure sijnder Conscientie sal blijven ligghen bassen: als een onrust salse hem ontwaecken, als een klocksken salse hem verraden,^1. en verklicken. Seker den H. Medardus kan ghetuygen, dat den dief, die sijnen os by nacht hadd' ghestolen, ende de koey-bel met cattoen bewonden, op dat sy door⁺ het gheluyt den dief niet en soude verraeden, soo is ghevaeren, want, naer dat het feyt was bedreven, scheen hem dees koey-bel aen sijn eyghen ooren te hanghen; soo dat hy den H. Medardus te voet is ghevallen, ende sijn onrechtveerdigheydt heeft beleden. 'Ten can niet anders gheschieden, seght den Wijseman, want^2. Aenghesien de boosheydt vol vreese is, soo gheeftse selver ghetuyghenis van haer ongheluckigh vonnis: een conscientie die weet dat haer saecken niet effen staen, vreest altijdt dat het met haer scherp sal af-loopen. Sy ontstelt en verraedt haer eyghen selven.

Eer wy de sonden beginnen, soo verbloemen wy dese ongherustigheydt ende knaginghe, wy beelden ons in datter noyt haen naer en sal kraeyen. Maer hoe dickwils ghebeurt ons, dat een oneerlijcke Joffrouwe overquam als sy besigh was met haere boosheden, want soo sy dry haenen t'huys hadde, ende dat den eenen kraeyden, soo vraeghden sy aen de Maert wat hy woud' seggen? sy gaf voor antwoordt, dat hy quaet weer craeyden, en dat het onclaer was: Waer op de Vrouwe gheboodt datmen hem den hals soud' om-vringhen. Maer terstondt kraeyden den tweeden, en die seyd' dat de sonden (hoewel die in duysternissen geschieden) eens met de Son sullen op-rijsen. Desen moest het oock met de doot bekoopen. Hier over kraeyden den derden haen, al-hoe-wel met een bevende keeltje, en dat om de doodt van zijn kameraeden; de Maert ghevraeght zijnde wat desen woud' segghen, gaf voor antwoordt dat hy kraeyden:

1. Doen ontwaken. - Surius, Karthuizer, † Keulen 1578, schreef o.a. Vitae Sanctorum. Zie het leven van S. Medardus (maand Juni) C. 16.

+ Surius in Vita

2. Sap. 17, 10.

[p. 278]

 

Audi, vide, tace,

 

Si vis vivere pace.

Dat is te segghen:

Dat hy siet, hoort, swijghe stil
Die in vrede leven wil.

Den haen van onse Conscientie, Philothea, die kraeyt wel als dese, maer en kan niet bevreest, noch vermoordt worden, als dese, in gheender-ande manieren. Het zijn korte, maer treffelijcke woorden daer ick dit mede bevestighe:⁺ Conscientia ante peccatum est fraenum, & post peccatum est flagellum. De Conscientie is eenen toom eermen sondight, maer alsmen gesondight heeft, dan is sy een geessel, jae een sweert, eenen moort-priem; soo dat ick van haer magh segghen, 'tghene David seyd' tot lof van het sweert van Goliath: datter gheen van soo goeden snee en wierde gevonden. Ende dit door-wondt, ende door-boort het hert van binnen, soo dat Godt leeft met den Sondaer gelijck de Justitie met den misdadigen, die op de selve plaetse dickwils de straf, en de doodt ordonneren, waer hy het feyt te voren hadd' bedreven. Aen-ghesien dan de sonde meest in het hert is gheschiedende, wat wonder is't dat eenen de selve plaetse van de mensch gebruyckt wordt tot sonde, ende van Godt tot straffe?

Ende dese ongherustigheydt, dit smerten, desen hertsweir, dien worm en sal niet op-houden ter tijdt toe dat de oorsaecke, te weten de sonden, daer voor allen eerst wordt verdreven, en uyt-geworpen. Wat baettede doch aen die benouwde Matroosen, dat sy pompten, en de coopvaerdije in zee storteden, en de swaere baelen over boort smeten, de zeylen in-bonden? de zee ginck hol, en

+ Iustus Lips.

[p. 279]

bleef hol gaen; den spriet ende de masten kraeckten, het schip helde om te sincken, niet teghenstaende al hun verlies, arbeydt, const, ghebeden; het tempeest dat duerde, tot datse Ionas uyt het kiel hebben op-ghenomen, en^1. een voet-spoelingh ghegheven. Daer en baet dansen noch springhen, kaerten noch dobbelen, schermen noch tournoyen, jaghen noch vluchten; datter binnen in't hert schuylt dat moeter uyt, souder een stilligheydt ende ruste, souder een soet weder ende blijdschap in u ghemoet konnen op-rijsen. Dit soo wesende, gelijck het waerachtigh is, soo en kan ick my niet ghenoegh verwonderen datter sommige sich laeten voor staen al of sy met eenen teugh wijns dese swaerigheydt souden konnen af-spoelen; ick wenschte dat dierghelijcke eens letten op 't ghene Savonarola ghetuyght, binnen Ferrarien ghebeurt te wesen. Daer was eenen Jonckman, schoon van wesen, rijck van middelen, sterck van complexie; even-wel een^2. korte sieckte hadde hem wegh gheruckt ende naer het graf ghesleypt, sonder dat de Medicijnen d'oorsaeck van^3. dese sijne haestighe doodt kosten achter halen. Door ghemeynen raedt dan is goedt ghevonden desen open te snijden ende t'ontlitten: sy vinden de edelste partijen in^4. het minsten niet beschadight; dan open snijdende het hert, vonden daer eenen worm in-kruypen; en, dat te verwonderen is, sy leyden desen worm in bier, in wijn, even-wel bleef hy leven; dan gheleydt in het sap van ajuyn, is hy terstondt ghestorven. Dat ick seyd' dat desen worm, ende dien van een knaghende Conscientie van een wesen waren, my dunckt dat ick my niet t'eenemael en soud' misgrijpen; Want soo wel den gheestelijcken, als desen lichaemelijcken, en sal door wijn, of bier, dat is, door maeltijden ende bancketten niet verdreven^5. worden, maer alleen door een bitter vocht, ende rouw⁺ hertigh nat van tranen en leet-wesen.

Ick kan tot bevestinghe hier by voeghen een ghe-

1. Ion. I, 5.

2. Gestel.

3. Geneesheeren.

4. Ontleden.

5. P.J. Van Crombeeck S.I. († 1626) schreef De Studio perfectionis (Antwerpen, 1613).

+ P Crombec de perfect.

[p. 280]

schiedenisse seer naer van onsen tijdt, ten minste van onse landen, hoe dat oock eenen Coopman ghespeelt,^1. ghedanst, gherotst, ghereyst heeft om desen worm t'ontloopen. Maer hy en overdocht niet eens 'tghene^2. Isidorus, in dierghelijcke voor-vallen als eenen grontreghel⁺ stelt: Alle dinghen kan den mensch vluchten, behalven sijn eyghen hert, want niemandt en kan sijn eyghen selven ontloopen: waer hy reyst of niet, de conscientie die plichtigh is, en sal hem niet verlaten. Het is te vergheefs het peerdt met sporen ghesteken, want de swaermoedigheydt, naer het segghen van den Poët, blijft^3. vast achter den ruyter sitten. Siet wat hy niet en dede:⁺ nu was hy te Londen in Enghelandt, dan te Parijs in Vranckrijck, van daer naer Madrid in Spaegnien, voorts in Italien te Roomen, te Napels, te Venetien, te Florence, te Weenen in Oostenrijck, tot Praegh in Bohemen, en soo weder in sijn Vaderlandt: maer hy quam soo gherust als hy was ghetrocken, en waer hy gonck of niet, hy was en bleef Godts, en sijn Conscientie ghevanghen; want dese knaeghden, en bleef knaeghen, de ghepeysen stormden, en het duyfken met den olijf-tack en kost op die stinckende sonden niet komen rusten. Siende dan dat al sijn rotsen en reysen anders niet en was, als het loopen van een Eeck-hoorentjen, datmen in de winckels siet loopen en draeyen in een wieltjen sonder iet te voorderen, oft uyt te rechten, als dat het sy-selven is vermoedende, en t'eynden aesem loopenden, is hy tot sijn groot^4. gheluck gevallen in handen van eenen van de Societeyt, al-hoe-wel mistroostigh ende wanhopigh (want hy sy selven den naer-volgende nacht verhangen soud' hebben); desen heeft hem met een behendigheyt ghetroost, verlicht, ghenesen, en ghesontheydt naer de ziele beneffens een volle gherustheydt door de Biechte wederom ghegheven. Daer wast te haelen; en noch het geselschap, noch de vremde landen, noch wellusten en kosten dese

1. Rotsen - rossen, rijden (Kil.).

2. S. Isidorus Hispalensis schreef Libri Sententiarum.

+ Lib. 2 Sent c. 26

3. Horat. Od. III, I, 40.

+ Horat.

4. Een Jezuïet.

[p. 281]

onrust stillen: dien bassenden hondt, en was den muyl met gheen stuck vleesch te stoppen.

Hier hebt ghy in eenen de knaeginge van al-te-mael, sulck eenen worm leefter binnen in hunne sielen. Niet dat ick wil segghen datter niet somtijdts een blijde ure tusschen beyd' in-gheslaghen, ende mede vermenghelt en is, maer dat de Conscientie weder haere tijden heeft, op de welcke sy door dese beschuldinghe, hert-sweire, ende knaeghinghe aen-ghegrepen, placht ghepijnight, ende ghewondt te worden. De peerden die den rugg' vol stinckende, ende etterachtighe wonden draghen, ende daer in ghebeten en ghesteken worden vande vlieghen ende wespen, die sullen wel eens door de groene tacken loopen, en ruysschen tusschen de bladeren om desen^1. swerm te verdrijven; maer 't is al maer voor weynigh tijdts: want soo ras als sy uyt het groen komen, en sich weder bloodt gheven, dan komense van alle kanten wederom daer op ghevloghen, en steken alsoo kloeck als van te voren. En meynen wy in een glorietteken, of somer-huysken de horsels, by manier van spreken, van onse Conscientie soo te verjaghen, datse ons buyten het gheselschap niet weer en staen en wachten? seker neen. Jae selver in het spel en bancketten smaecken sy dit bitter sausken, ghelijck ick uyt sommighe verstaen hebbe. Hunnen lach en daelt niet onder hunne kin, en midden^2. onder het accoort wordter een heymelijck krijterken ghehoort.^3. Sy doen ghelijck de Kinders die 'snachts over het kerck-hof gaen, die niet uyt ghenuchte, maer uyt enckel vreese en benauwtheydt fluyten. Voluptates eorum trepidae sunt, seght Seneca, & variis terroribus obnoxiae. Dat is: Hunne ghenuchten zijn vol vreese, en vermenghelt met verschrickinghe, ende hert-knaghinghe.

Maer wat sal ick segghen van de ghene daer den⁺ Apostel Paulus af schrijft in deser voeghen: In de laetste tijden sullen sommighe af-treden van den gheloove, luy-

1. Ruysschen, ruydschen, fricare (Kil.), wrijven.

2. De blijdschap daalt niet tot in hun hart.

3. Krijter, eiulator (Kil.). schreier.

+ 1 Timoth. 4

[p. 282]

sterende naer de gheesten der dolinghen, ende leeringhen der duyvelen, in gheveynstheyt loghenen sprekende,^1. hebbende hunne conscientie met een brandt-ijser gheteeckent? Dese zijn't die haer ghewis onder-drucken en vermoorden. Ick en sal, hop' ick, aen Martinus Lutherus gheen onghelijck doen, als ick hem onder dierghelijcke stelle: want hy plagh selver te segghen, dat,⁺ ghelijck de Griecken thien jaeren langh de stadt Troia^2. beleghert hadden, en ten langhen lesten door een houten peerdt hadden overwonnen, soo hadd' hy oock thien jaeren langh sijn weder-spannighe Conscientie beoorloght, ende ten langhen lesten door een peerdt, dat was sijn lichaem, soo hy seyd', oock over-wonnen. En wat isser van dierghelijcke anders te verwachten, als dat sy naer d'uyt-ghebluste reden voortaen leven als beesten, soo dat op die soud' passen, als oft naer hun lijf ghemaekt waer, 'tsegghen van eenen scherp-sinnighen Oversten. Desen, straffende sijn volck, die, soo hem docht, allenskens verflauden, en ruymer wierden, en hun quade wercken met slimme trecken sochten te verdedighen, desen seyd' dan: Onse voor-vaders gouverneerden sich Conscientiâ, dat is, naer het uyt-wijsen van ieders goede^3. Conscientie: wy comen tot Scientiâ, dat is een politijck^4. leven; wat resteerter als dat wy worden Entia? en leven ghelijck als beesten, die van Godt noch sijn ghebodt en weten te spreken? En desen dans, dunckt my dat leyden de Atheisten en Machiavellisten, die niet meer en ghelooven als sy en begrijpen met hunne vijf sinnen, en loochenen d' onsterffelijckheydt der sielen, d'eeuwigheyt der helsche pijnen, de waerachtigheyt van Godt almachtigh. In welck ghevoelen, hoe blindt en onberaeden^5. dat sy voort-gaen, sal ons kennelijck maecken eenen⁺ Graef, die ick sal heeten Leontius, discipel van Machiavellus; welcke gheschiedenisse men seght in het Italiaens beschreven te zijn, en is somtijts op het Tonneel binnen

1. Cauteriatam conscientiam: een geweten als 't ware met een brandijzer ongevoelig gemaakt.

+ Rebenstock

2. H.S. Rebenstock werkte o.a. mee aan Biblische Figuren (Frankfurt, 1571).

3. Sluwe en baatzuchtige handelwijze, meer volgens de zoogezegde wetenschap (scientia) dan volgens het geloof. Zie wat hier volgt aangaande de Machiavellisten en blz. IX*.

4. Entia = wezens (mv. van ens).

5. Zie blz. 179.

+ P. Zehentner Promont malae spel

[p. 283]

Enghelstadt vertoont gheworden, tot verwonderinghe^1. vande gheheele Universiteyt, die daer toe quam gheloopen. De saecke dan is soo gheleghen, Philothea, ghelijck ick die hier in dicht gae vertellen.

HOort goddeloose School, hoort eens Machiavellisten,
Hoort toe hertneckigh saet, hoort duyvels Atheisten,

Hoort wat dat Cicero, hoort wat een Heyden schrijft,

Ter wijl ghy in den nacht, en diepe dolingh blijft:

Gheen soo verwoest ghewest, noch gheen soo wilde landen,
Soo onbesneden volck, noch gheen soo rouw verstanden,^2.

Ofsy belijden dit, als door natuer gheleert,

Dat daer is eenen Godt die't al-te-mael regeert.

Die sal ten jonghsten dagh door't slaen van sijn trompetten,
Als Rechter bieden op, de schenders van sijn wetten,^3.

En weghen in een schael wat datter is misdaen,

En salse met het sweert van sijne gramschap slaen.

Ick neem tot mijn ghetuygh' den Graef die is versoncken,
Die eerst uyt Machiavell' had sijn fenijn ghedroncken,

Die tot sijn ongheluck, en tot een anders baet

Doet blijck in sijn persoon van het aenstaende quaet.

Wel-aen dan mijne siel, hier dient wat aen-ghevanghen
Daer't al-te-mael op rust, daer't eeuwigh aen sal hangen;

Komt Philothea, comt, leert uyt dit ongheval,

Wat dat een Atheist hier naer besueren sal.

Ick wil dan in het cort, ick sal hier gaen vertellen,
Wat over-comen is den Graef met sijn ghesellen,

Hoe dat hy inde vreught, en midden uyt het spel,

Van eenen droeven gast ghevoert is naer de hel.

Den Graef Leontius gingh hier en daer wat gapen,
En wat de maegh' vereyscht om appetijt te rapen;

Het was op diën dagh tot sijnent gasterij,^4.

Daer onder ander volck was Machiavellus by.

1. Ingolstadt.

2. Onbeschaafd; - ruw, ongeleerd.

3. Oproepen, dagen.

4. Gastmaal, convivium (Kil.).

[p. 284]

 

Den Graef was aen de Kerck', daer sagh hy dorre beenen,

 

Die laghen over-hoop ghemenghelt onder steenen,

 

En buyten d'ander lagh een doodts-hooft in het gras,

 

^1. Daer niet een taeye pees, of hayrken aen en was.

 

Hy spreeckt het doodts-hooft aen en gaeter med' staen spotten;

 

En seydt: Wat light ghy hier? 'tis meer als tijdt van rotten:

 

Sa voort weer naer de put, flux packt u naar u graf.

 

Waer toe hy met de voet noch herde stooten gaf.

 

Doch seggh' eens eerje gaet, is't waer dat ander leeren?

 

Dat naer het doodenrif de ziel sal weder-keeren?

 

Seggh' of verrijsen sal dat been dat ick hier raeck?

 

Of is het maer alleen een praetjen voor de vaeck?

 

Voor my dit houd' ick staen, en daer wil ick op sterven,

 

Dat die verscheyden is, noyt aessem meer sal erven.

 

Y, dat is kinder-clap, daer is doch nader-handt

 

Geen ziel die over-blijft naer 't scheuren van den bant.

 

Of isser noch den gheest die in u plagh te leven,

 

Die wil ick neffens ons een plaets aen tafel gheven:

 

Komt vry wie datje zijt, ick nood' u nu te gast,

 

Oft soo het u belieft, maeckt dat ghy ons verrast.

 

Soo sprack Leontius, dit waeren al zijn reden.

 

Daer op is hy ghekeert, en weer naer huys ghetreden.

 

Het was omtrent den noen, de gasten al-te-mael

 

Die quamen naer bespreeck verschijnen op de sael.

 

De spijs wordt aen-ghedient, en sonder Godt te dancken,

 

Kiest ieder sijnen stoel, en vallen aen het bancken;

 

Ghelijck de Verckens doen, die noyt en sien om hoogh.

 

^2. En gheven, die haer slaet de eeckels, niet een oogh.

 

Sy vallen op de spijs, het gaeter aen een schranssen,

 

De speel-mans zijn ghehuert, de maskeraden danssen,

 

Het huys staet heel in roer, het isser volle feest;

1. Hayrken, volgens andere drukken i.p.v. huycken.

2. Aan wie voor hen eekels afslaat. Wij drukken dit vers volgens de 3e uitg. (i.p.v. die haer slaet eeckels, oock niet een oogh.).

[p. 285]

 

Men schenckt, en drinckt, en klinckt, men teerter om het meest.

 

Wat datmen hoort en siet, zijn aenghenaeme saecken,

 

Die eenen milden weerdt, en blijde gasten maecken:

 

Sy gecken met de doodt, en met de helsche pijn,

 

En dat het maer bedrogh, en enckel fabels zijn.

 

Als't spel was op sijn best, als de santéen vloghen,

 

Als nu den stercken wijn was in het hooft ghetoghen,

 

Soo nu het laetst gherecht heel aerdigh toe-ghevrocht,^1.

 

Wiert van de gauwe knechts 't salet al in-ghebrocht.

 

Als't nu was volle vreught met dese blij ghesellen,

 

Soo staeter aen de poort een die beghint te bellen:

 

Daer wordt stracks op ghepast, den knecht gaet aen de deur,

 

En soo hy open doet, daer staet een monster veur.

 

Hy wordt gheheel verschrickt, hy stellet op een loopen,

 

En is vol angst en vrees, tot by den Graef ghekropen:

 

En luystert in sijn oor dat daer een grouwsaem dier,^2.

 

Een wonder seldsaem spoock maeckt aen de poort getier.

 

Den Graef die is verbaest, daer sietmen aen sijn wesen,

 

Daer is in al sijn doen een bleecke vrees te lesen:

 

Hy seyndt hem wederom, en dat hy segghen sal,

 

Hy wacht gheen gasten meer, hy heeft sijn vol ghetal.

 

Noch doet hy boven dat rontsom de deuren sluyten,

 

En wilder met ghewelt den dooden houden buyten;

 

Maer siet, in teghen-deel 'tgeraemt houdt stercker aen,

 

En seydt: Het sal, het moet, het wilter binnen gaen.

 

Hy quam Leontius ghewisse tijdingh' gheven

 

Van datter naer de doodt gheschiedt in't ander leven.

 

Daer op soo breeckt het deur, en dringht tot in de zael,

 

En met dat sy dat sien, verschrickt hen al-te-mael.

 

Het is recht toe recht aen tot by den Graef ghetreden,

 

En op den naesten stoel ghevoeght sijn magher leden;^3.

1. Toebereid, kunstig opgediend.

2. Fluistert. Luysteren = in d'oore segghen bij Kil.

3. En heeft...

[p. 286]

 

'Ten wil geen breeck-spel zijn, het vat daer op een fluyt,

 

^1. En brenghtse rond' end-om, en drincktse suyver uyt.

 

De gasten die het sien, beghinnen heel te schroomen,

 

En hebben al-te-mael uyt anghst de vlucht ghenomen;

 

Iae Machiavellus self, den spotter van de Doodt,

 

Die leedt in dit ghevaer, soo't schijnt, den meesten noodt:

Dies siet hy naer de deur, om oock med' wegh te sluypen,
Of wist hy een diep hol, hy wouwer in gaen kruypen,

Soo jaeght hem sijnen pols, soo is sijn hert bevreest,

Door 't aensien van het Spoock, door't hooren van den Gheest.

En wat den Graef hem bidt, met kermen en met suchten,
Op dat hy niet en sou in sulcken tijdt gaen vluchten;

^2. Wat dat hy smeeckt of niet, hy vindt een open gat,

Soo dat hy daer alleen nu met 't gheraemte sat.

1. Brenghtse met een gebaar in 't rond, alsof het op aller gezondheid dronk.

2. Hij in het eerste halfvers bedoelt Leontius; in het tweede Machiavellus. Zie ook in de vlg. verzen zulk een slordig gebruik van hij.

[p. 287]

 

Doen quam het koude sweet hem op het aensicht hangen,

 

Doen saghmen eerst sijn vrees', en sijn verstorven wangen:

 

Dies koos hy oock de vlucht; maer neen, hy hiel hem vast,

 

En seyd': Hoort wie ick ben, en kent eerst uwen gast:

 

Ick heb om uwent wil dees reyse aen-ghenomen.

 

Ick ben om uwent wil hier uyt de hel ghekomen.

 

Van onder uyt de vlam, daer peck en solfer blaeckt,

 

Daer was ick heden noch, als ghy mijn beenen spraeckt.^1.

 

Ghy meynt wanneer den mensch in d'aerde is begraven,

 

Of dat hy is verbrandt, of gheten van de raven;

 

Ghy meynt dat't met den Gheest dan seffens is gedaen,

 

En ghy en Machiavel ghy lieghter beyde aen.

 

Het gaeter anders med', ick moet 't eylaes! betrueren

 

En soo het is begost, soo sal het eeuwigh dueren.

 

Daer is, gheloovet my, daer is een Rechter-stoel,

 

Daer is een eeuwigh vyer, daer is een helschen poel.

 

En dit is mijn vertreck, daer ligghen wy en branden,^2.

 

En maecken droef ghehuyl, en knersselingh der tanden;

 

Voorwaer ick ben verdoemt, ick brand' in 't eeuwigh vyer,

 

Al is het vleesch verrot, jae oock al ben ick hier.

 

Ghy sult beneffens my daer heden noch verschijnen,

 

En sult diep onder my noch lijden zwaerder pijnen;

 

Ghy sult stracks selver sien en proeven metter daet,

 

Hoe dat het naerde doodt in d'ander wereldt gaet.

 

Weet ghy wel wie ick ben? ghy moghter vry op roemen,^3.

 

Ghy moet my, want ick ben't, u Beste-Vader noemen;

 

Ghy zijt mijn rechten Neef, ghy zijt mijn naeste bloet,

 

Daerom hael ick u in, en al op staende voet.

 

Hier op valt hy hem aen, en grijpt hem in sijn armen,

 

Leontius roept moort, en vult de zael met karmen;^4.

 

Het onbermhertigh Spoock dat vringht den Graef in een,

1. Tot mijn beenderen spraakt (zie boven).

2. Verblijfplaats.

3. Grootvader; rechte neef = nepos, kleinzoon.

4. Zaal (6 dr.) i.p.v. ziel.

[p. 288]

 

En met een harden slagh verplet hem op de steen;

 

De leden al-te-mael die scheuren door het smijten,

 

Het bloedt schiet hier en daer, de herssens op tapijten:

 

Het ongheluckigh lijck wierdt naderhandt ghemist,

 

Soo datter niemandt noyt een hayrken van en wist.

 

Waer steeckt ghy Machiavel? blijft ghy nu in de hoeken?

 

^1. Verdedight hier u leer, doet standt aen uwe boecken;

 

Of wilje wijser doen, siet dat ghy u bekeert,

 

^2. Eer desen Meester oock u doolingh u verleert.

Soo is het af-gheloopen, Philothea, met den Discipel van Machiavellus, eenen droeven uyt-gangh voor-waer, die een goddeloos mensch de ooghen soud' behooren te openen, om in sijn ghevoelen voort te gaen, met rijper ende ghewisser vonnis, nopende de toe-komende wereldt ende 't ander leven. Om sijn mis-verstandt wat meer noch te ontdecken, soo argumenter' ende reden-kavel' ick in deser voegen: Of de ziel is ontsterffelijck of niet? Is die sterffelijck, ende ghelooft hy met ons dat die ontsterffelijck is, daer en sal naderhandt niet quaets afkomen: Maer is de ziel onsterffelijck ende ghelooft hy maer alleen datse sterffelijck is, soo sietmen dat hy in sijn ghevoelen tot sijn eeuwigh leet ende verdoemenisse is bedroghen. De Romeynen voor-waer al-hoe-wel Heydenen, sagen dese onsterffelijckheydt,^3. ende droeghen op hunne schoenen kleyn maentjens, daer door ghetuygende dat hunne zielen van Godt quaemen, ende weder naer den hemel souden keeren. Iae men vindt eenighe graeven by hun, daer boven op de sercken deuren ende poorten zijn met beytels in ghehouden, tot teecken dat de ziel daer niet in en bleef besloten.

Siet, beminde Philothea, hoe verre dat my de Atheisten (die gheen conscientie en hebben, ende die gheen gheloof en geven aen het toe-komende) my af-gheleydt hebben van mijn eerste voor-nemen, daer ick de ongerustigheyt van de conscientie, ende haerder beswaeringhe ontdeckt hadde; de welcke den mensch by blijft soo

1. hier (6 dr.) i.v.p. haer.

2. u (6 dr.) i.p.v. hier:

3. Lunula, ivoren versiersel op het schoeisel van Romeinsche senatoren.

[p. 289]

langh als de sonde daer als in een speloncke kan schuylen. 'Tis 'tghene dat ons het Sinnen-beeldt uyt-druckt, te weten dat de onrust van een uer-werck niet eer en sal stil staen, voor datter het gewicht onder wort afghenomen, ende het tempeest en sal niet eer op houden, voor dat ghy uwen verborghen Ionas ghelicht ende ghebiecht^1. sult hebben. Ende dit is den aerdt van de wercken der duysterheydt, ende de natuere van dit fenijnigh ghebroedtsel, dat niet en weet te leven, of 't en moet sijn^2. eyghen Moeder doen sterven. Ende dit niet teghenstaende, hoe veel en zijnder niet die sich verloopen by nachten, ende het licht schouwen, op dat hunnen boosen handel ende wandel niet en soude ontdeckt ende berispt worden? Belieft u dat ick tot vermaeck eens een register^3. laet trecken, ende dat icker eens een half dozijn van dese nachtegaels laet hooren? My dunckt dat dese partije^4. niemandt beter en sal passen als Hanneken-uyt, die salder ons wel een passagie in 't licht ende in dicht konnen stellen. Laet u dan voor-staen dat ghy den Man selver hoort spreken:

ALs ieder is in huys, en als de Son is slapen,
Dan ben ick op de been, dan ben ick in de wapen;

Als't ronds-om is in rust, als't over al is stil,

Dan doen ick mijnen tour, dan ben ick op den dril;

Dan roep' ick: Hannen-uyt, de klock is een gheslaeghen,
Mijn honden ley ick med', want siet ick moet gaen jagen,

En met mijn Hellebaert stoot ick op ieders deur,

Ick sie of daer het slot is met de grendels veur.

En als ick Hannen-uyt den tour doe achter straeten,
Dan doeter veel den tour die't vry wel mochten laeten:

Wat loopter niet by nacht, ghesnor en quaedt ghespuys,^5.

Hier Moorders van u ziel, daer Roovers van u huys?

Wat gasten vind' ick dan? al voghels sonder pluymen,
Die ick naer mijnen last de straeten moet doen ruymen.

Sy leven als 't fenijn dat schuylt den heelen dagh,^6.

1. Ion. I, 12.

2. Geen behoorlijk (rustig) leven zonder de zonde uit te roeien.

3. Orgelregister.

4. Nachtelijke zangers - klepperman, nachtwacht.

5. Plebecula (Kil.); zie Wdb. d. Ned. T. i.v. gesnor.

6. Ongedierte.

[p. 290]

 

En als het duyster is, dan schietet wat het magh:

 

Want als het duyster is, en als't beghint te waeyen,

 

^1. Dan loopet over-hoop, dan backen sy de vlaeyen.

 

Men segghe watmen will', ick hebb' soo menigh proef,

 

Van daeghs een eerlijck man, en 'snachts een grooten boef.

 

^2. 'Tis alle nacht te doen, dat ick vind' snoy ghesellen,

 

^3. Die dinghen sonder gheldt, en meten sonder ellen:

 

Men bieter noch men looft, sy haelen't op crediet,

 

^4. En stellen't op den kerf, diem' op't Terneyvelt siet.

Ick vont laetst aen de merckt op 't hoecksken sitten duycken,
^5. Dat eenen kap-dief was van mantels en van huycken,

^6. Die hy dan naderhandt voor een treus-neusje gaf,

Of maeckte daer voor hem een broeck of wambays af.

^7. De sterren sien 't doch al wat datter wort ghesponnen,
Dan blauwtmen hier en daer den wijn met heele tonnen.

Accijsenaers siet toe, en houdt vry beter wacht,

^8. Den Brouwer en den Weerdt die lorsen heel den nacht.

1. Dan doen zij hun zaakjes. Bewijs.

2. Snoode; Kil. vilis en improbus.

3. Zonder de el (of elle) te gebruiken, op goed-valle-het-uit!

4. Tornooiveld (Verdam, Mnd. Wdb. i.v. torney). Te Antwerpen was het terneyveld het zuidelijk deel van het Galgeveld (nu Warande); de kerf is waarschijnlijk de galg.

5. Pallium (Kil.)

6. Kleinigheid (zie Schuermans). Wambuis, borstrok.

7. Sien, volgens 3 druk (i.p.v. weten).

8. Lorsen (3 druk), bedrieglijk handelen (zie Wdb. d. Ned. T., col. 2942), de accijnsrechten ontduiken.

[p. 291]

 

Dan weet ick noch een huys, maer ick en maghs niet wijsen,

 

Want daer mocht ongenucht en groot krackeel uyt rijsen:

 

Ick quammer by gheval, ick keeck door 't keldergat,^1.

 

En sagher daer een paer die saten voor het vat;

 

Den Meester was in slaep, de Vrouw' begost te roncken,

 

Doen heeft de Maert den Knecht eens ruyterlijck beschoncken:^2.

 

Terwijl dan heel het huys was in sijn volle rust,

 

Doen wierdt den Spaenschen wijn eens achter d'oor^3. ghekust.

 

En daer naer seyde Lijs (hoort eens dat vrolijck Proyken)^4.

 

Sa Hansken voor het lest, dit geldt u eens een troyken,^5.

 

En stack noch in't ghelas een lecker snee bisquiet,

 

En seyd': Daer lieven Hans, ons Vrouw en siet dat niet.

 

En alsmen nu het vat soo haest moet onder-legghen,

 

Dan gaet dat arrigh vel noch tot haer Ioffer segghen,^6.

 

Dat d'af-ghesteken wijn vermindert op den tap,

 

En deckt haer boeverij' met sulcken snooden klap.

 

Lijs is een sober Maert, s'en magh gheen Spaense wijnen,

 

By dagh is't al regael, maer 'snachts goe Medecijnen:^7.

 

Want soo haer Ioffer laetst eens eenen roomer gaf,

 

Foey (seyd'se) Spaense wijn! mijn hert dat walghter^8. af.

 

Sy stelde dat op rent, haer schaey weet s' in te halen,

 

Scheldt sy den roomer quijt, het vaetjen sal't betalen:

 

Een teughsken wijns geborght dat winter twee of dry.

 

Wat dunckt u, valsche Proy? is dat gheen woeckery?

 

Noch sie ick alle nacht de dronckaerts achter straeten;

 

Ick wou dat ghy dan eens dees borsten hoorde praeten:

 

Ick vonter laestmael een, die sey, 'k moest met hem gaen,^9.

 

Om dat hy voor 't ghelagh sijn seyl hadd' laeten staen.

 

En soo hy sagh sijn wijf, wou hy sich gaen verschoonen,

 

Sijn vrouw' verstont het wel, en gaf hem kloppers

1. Keldergat (3 druk) i.p.v. 't selve.

2. Ridderlijk, overvloedig.

3. Met de lippen aangeraakt. Zie Wdb. d. Ned. T. i.v. kussen, col. 606.

4. Vgl. mnd. prië, verachtelijke menigte of persoon.

5. u (4 druk) i.p.v. nu. Troy = trui = borstrok. Vgl. slaapmuts voor borrel, die soms een borstlap wordt. Zie Van Dale. Zoo spoedig iets achteraan onder het vat moet leggen (om er van voren den wijn te doen uitloopen).

6. Argh, callidus, dolosus (Kil.).

7. Arsenicum, risagallum (Kil.), vergift.

8. Wegens politieken afkeer!

9. Hem naar huis helpen, omdat hij (om te betalen) zijn zeil had achtergelaten.

[p. 292]

 

boonen.

 

^1. Hy stracks ten huysen uyt, eer sy hem voorder krouwt;

 

^2. Want 't roockte daer te seer, by 't vyerken van groen hout:

 

^3. Daer sat den koelen Ian, en bleef soo knipper-tanden,

 

^4. Daer was 't hem veel te heet, hier blaest hy in sijn handen:

 

Ick sprack noch tusschen bey, doen was 't krackeel ghedaen,

 

Maer hy moest sonder dranck en eten slaepen gaen.

 

Dat Ian eens gaet te bier, dat soud' noch al passeren,

 

Maer dat is veel te grof dat Claes gaet courtiseren,

 

En in een ander huys blijft sitten heel den nacht,

 

En maeckt Trijn 'smorgens wijs dat hy komt vande wacht.

 

Ick ken die quanten wel, hoe heymelijck sy sluypen,

 

Soo valsch en zijnse niet, ick kanse wel bekruypen.

 

Hoort vrouwkens altemael, en Trijn onthoudet wel,

 

Als sy soo gaen te wacht, staet ghy dan sentinel.

 

^5. Hadd' 't Mantjen in de Maen een tongh om uyt te spreken,

 

Wat feyten siet hy niet? wat sonden en ghebreken?

 

^6. Al swoer ick noch soo dier, ghy en gheloofdes niet,

 

Wat dat den Hannen-uyt 'snachts vremde geesten siet;

 

Ick kens' in't doncker wel, ick kan dan onderscheyen,

 

^7. Welck is een eerbaer maeght en wie zijn vuyl pasteyen.

 

'Tis al te dick te doen, dat ick by nacht bevindt

 

^8. Dat voor eens anders deur een Dante leet haer kindt.

 

En op een ander straet en doetmen niet als tieren,

 

Daer zijn de deghens uyt, daer klincken de rapieren,

 

Daer blijfter eenen doodt, wat een broot-droncken spell

 

^9. Soo looptmen donckerlinghs recht toe recht na de hel.

 

Daer knielter al-te-met oock op de langhe trappen,

 

En kom' ick op hen aen, soo gaen de quanten stappen;

 

Al schijnen sy devoot, de schelmen zijn soo vals,

 

Sy baden Godt van't Cruys, en mantels van den hals.

 

^10. Dit volcksken is mijn jacht, ick ken dees arghe fielen,

1. Hij liep vlug weg.

2. Het was daar onhoudbaar.

3. Klappertanden.

4. Zie twee verzen boven.

5. Manneken uit de Mane: het volksgeloof ziet in de vlekken der maan een menschengezicht. Zie Wdb. d. Ned. T. i.v. maan (col 29) en man (col. 175).

6. Plechtig, streng; vgl. dure eed.

7. Ondeugende vrouwen; zie Wdb. d. Ned. T. i.v. pastei, col. 729.

8. Een deerne legt haar kind te vondeling.

9. In het duister. Zoo noemde men de groote trap vóór een kerkgebouw (b.v. vóór S. Pieterskerk te Leuven).

10. Fielen (3 druk) i.p.v. sielen.

[p. 293]

 

Ick bense over al soo schielijck op de hielen.

 

Het stelen wordt een konst, 'tgeboeft wort soo gemeyn,

 

Dat voor de helft van die, de Steen-poort waer te^1. kleyn.

 

Soo gaet het op de straet als't zijn de doncker uren;

 

Maer in een duyster hol, en tusschen blinde muren,

 

Waer ick daer Hannen-in, daer quamen brocken uyt,

 

Soo leelijck en soo grof! 'tis beter dat ick sluyt.

Wat dunckt u, Philothea, van dit verhael van Hannekenuyt? gaet het niet waerachtigh soo, dat 'tghene men meynt te wesen verholen, dat dat loopt achter straeten? Dan, ghenomen datmen der menschen ooghen kost bedrieghen, Godts aenschijn ster-ooght op onse wercken, ende sijn goddelijck ghesichte en kan met gheen doecksken verbonden worden, die sal ons op sijnen dagh beschuldighen ende over-tuyghen. Ick seggh' dan:

HEt is waerachtigh soo, 'tkomt uyt al metter Sonnen
Wat midden in den nacht in 't duyster wordt ghesponnen.

Hoe eensaem dat ghy zijt, wat venster datmen sluyt,

Al isser niemandt by, de krayen brenghen't uyt.

Let op Susanna eens: Twee sonder luy te roepen,^2.
Die gaen daer in den hof, en gaen daer om te snoepen:

Daer was niet eenen mensch, noch wierden sy betrapt;

De boomen van den hof die hebben hen beklapt.^3.

Versteeckt u waer ghy wilt, kruypt in de diepste hoecken,
Waer dat ghy u verliest, daer weet u Godt te soecken;

Al sat ghy op een slot, met water om en wal,

En trockt de bruggh' noch op, Godt siet u over al.

Godt is een Pauwen-steert, hy steeckt rondsom vol ooghen,
Hoe verr' dat ghy vertreckt, hy is u voor ghevloghen;

Elck oogh staet op een pen, en watter wordt ghedaen

1. Poort der gevangenis. Poirters bedoelt ‘Het Steen’ te Antwerpen. Op het prentje schijnt de O.-L.-V.-toren afgebeeld, en verder is er ook sprake van Antwerpen.

2. Luide.

3. Dan. XIII, 54-58.

[p. 294]

 

Dat stelt hy stracks te boeck, en schrijft het wacker aen.

 

Ofschoon ghy dan het stuck en handel soo al draeyde,

 

Dat daer noyt mensch af wist, noyt haen daer naer en kraeyde:

 

Daer staet noch voor de deur, daer staet den jonghsten dagh,

 

Die ons ontdecken sal al dat verborghen lagh:

 

'Tis hier al winter-dagh, den sneeuw bedeckt de wercken,

 

Waer ieders mest-hoop light en kanmen niet wel mercken:

 

^1. De Son is onder-weegh; waer eens den sneeuw vernielt.

 

Men sagh de vuyligheyt, waer van den mest-hoop krielt.

 

Ghy zijt het, jongsten dagh, ghy sult ons al verraden,

 

Die hier schijn-heyligh zijn, ghelijck de maskeraden.

 

Wat baetet dat wy gaen als schapen achter straet,

 

Is't dat wy in het hert zijn wolven metter daet?

 

Godt sal ten laetsten dan Jerusalem door-soecken,

 

^2. En met lanteernen gaen eens in die doncker hoecken.

 

O sondaer, zijt ghy wijs, peyst eens op diën dagh,

 

Die brenghen sal in't licht, al wat in duyster lagh.

Dit al-te-mael dan moet ons dienen tot eenen toom, om onse quade gheneghentheden in bedwangh te houden; want behalven onse eyghen conscientie, soo moet ons^3. weder-houden het opsicht der menschen: maer boven al is krachtigh Godts tegenwoordigheydt, ondersoecker selver van onse herten ende nieren; Soo dat wy ghenoodtsaeckt zijn wel te leven, om dat wy alle dinghen doen voor het aenschijn van onsen toe-komenden Rechter. Een nacht-raef, eenen discipel, eenen soldaet, een kint, een maert konnen wel iet doen achter ruggh, ofte in den doncker, dat Hanneken-uyt, hunnen meester, Capiteyn, vader, vrouwe niet en sal weten: maer den sondaer en kan niet bedrijven dat voor Godt onbekent

1. In aantocht, om dien sneeuw te doen smelten.

2. Soph. I, 12.

3. Menschelijk opzicht (in goeden zin).

[p. 295]

sal blijven: want gheen plaetse soo diep of hy daelter, gheen plaetse soo hoogh of hy klimter, gheen plaetse soo verre of hy komter, gheen plaetse soo doncker of hy sieter. Hy sagh door de ledikanten van David, door de kantooren van Zacheus, door de kelder-mueren van Thais, door de dans-scholen van Magdalena, door de^1. somer-huyskens ende glorietkens van den Verloren Soon. Ick wensch, ô Philothea, dat hy in u anders niet en siet als deughden, ende dat ghy van hem anders niet en hebt te verwachten als vreughden ende glorie. Dese verseker ick u, niet alleen naer-maels hier boven, maer soo ghy u conscientie suyver houdt, oock hier beneden. Gheloovet my, dat Manna kan noch alle daegh vallen, ende een gheruste conscientie is een gheduerigh bancketteren.

1. Thaïs, zondares en boetelinge in Egypte (4e eeuw). Zie het Evangelie voor de andere toespelingen