Af-beeldinghe van d'eerste eeuwe der Societeyt Iesu

[p. 338]

Het sevenste capitel.
De Societeyt vvordt uyt Vranckrijck ghebannen, ende vvederom ingheroepen.

Ter wijle dese dinghen met sulcken ernst ghedreuen wierden, ghebeurde daer eene sake, de welcke aen onse vijanden oorsake ghegeuen heeft om hen ouer ons te verblijden: welcker waerheyt op dat aen een ieghelijck kenbaerder zy, sullen die trecken uyt de Fransche schrijuers, Scipion du Pleix, Pierre Matthieu, André Fauin, Iacques Aug. de Thou ende andere, die ons oock partije ende teghen zijn.

⁺In't iaer m.d.xcv. heeft eenen ionghen onverlaet, met naeme Ian Chastel, voor hem ghenomen den nieuwen Coningh te vermoorden. Den welcken als hy voor d'eerste reyse sijnen ingangh binnen Parijs dede, soo is desen rabaut onder andere houelinghen mede ingheslopen tot inde Coninghlijcke camer, ende heeft aldaer sijn mes ghetrocken met meyninghe vanden Coningh te herten. Dan soo desen, by goeden gheval, d'eerbiedinghe van sommighe Princen die hem quaemen gheluck bieden, met ghelijcke beleeftheyt van diepere onthaelinghe seer minnelijck ontfingh; is den steeck op het kaecks-been aenghekomen, ende en heeft buyten 'tverlies van eenen tandt voorder⁺gheen merckelijck leedt ghedaen. Dit leelijck stuck is terstondt den Iesuiten (ghelijckse doch ouer al soet inden mondt van hunne vijanden zijn) sonder eenigh ghelaet van recht (als Thuanus selue ghetuyght) aengheteghen. 'tEenigh fondament en reden daer de leughen op steunde, was, dat den moordenaer ouer ses maenden onbegrepen

+ Chastel quetst den Coningh,

+ dit vvordt de Societeyt t'onrecht aenghetijght,
Hist. lib. 131.

[p. 339]

by ons de Philosophie ghehoordt hadde, schoon hy sedert inde Rechten studeerde: want soo veel sijne belijdenisse belanght, daer en is niet eenen van alle de Chronijck-schrijuers (oock die onse partije en Hugenotten zijn gheweest0 den welcken meldt dat den misdaedighen op sijne swaerste pijn-banck, des ondervraeght zijnde, in't alderminste ons soude beschuldight hebben, dat wyer by forme van raedt oft vermaeninghe plichtigh in waeren. Dies niet⁺teghenstaende, heeft euen-wel 'tParlament in't selue vonnisse, waer mede Chastel ter doodt verwesen wierdt, de Societeyt begrepen, ende de selue als verderfster vande iongheyt, opruyster der ghemeynte, vijande vanden Coningh en van 'tRijck, ghebannen. Dry daeghen wierden haer ghestelt om Parijs, vijfthien om het heel Rijck te ruymen, ende dat op pene van lese Maiesteyt. Alle haere goederen wierden aengheteeckent, om die in andere goede wercken te besteden, en bouen al daer by noch op lijf-straffe verboden, datter niemandt sijne kinderen buyten 'slandts tot onse scholen en moght seynden. Dit vonnisse is by andere⁺Parlamenten vernieuwt ende verkondight; maer dat van Tolouse heeft ons door sijn heel bestreck houden staen, en doen blijuen. Daer en tusschen wierdt het huys van Chastel afgheworpen, en op den grondt eene pyramide, met opschrift der sententie, meer tot schande vande Societeyt, als vanden misdadighen, ghestelt.

Hier hebt ghy nu den rechten text van dat schroomelijck onweer, 'twelck een' alghemeyne schip-brake aen ons door heel Vranckrijck scheen te dreyghen: doch, is in korten⁺tijdt ouerghegaen, ende met blijdschap verdwenen. Terstondt begonst het Rijck ons afwesen te gheuoelen. Vele waerender die nae onse wederkomste verlanghden, andere diese met der daedt versochten, sommighe oock die opent-

+ euenvvel vvordtse ghebannen,

+ Petr. Matth. in Henrico IV. l. 2. en tot haere schande eene pyramide gherecht.

+ Daer vvordt van haere vvederkomste ghehandelt,

[p. 340]

lijck seyden, datse niet alleen nut, maer oock noodigh in't Rijck was. Soo dan Ignaius Armandus is nae Mets ghereyst, om den Coningh te vinden; ende den tijdt der Goede weke waernemende, heeft hem wijt-loopigh, doch oodtmoedelijck, d'onnooselheyt der Societeyt voorghehouden. Den Coningh seer vriendelijck alles aenhoorende, heeft beuolen dat hy sich met P. Petrus Cotton te Parijs soude laeten vinden, om aldaer van dese sake breeder te handelen. Van dien tijdt af wierdt onse wederkomste voor seker ghehouden. Waer toe den Coningh te Rouanen zijnde, het placaet heeft laeten uytgaen: 'twelck onse vijanden seer qualijck ghenomen hebben, ende in alle manieren ghesocht⁺om te stooten. Dus is den Coningh hier ouer verstoort, selue met de Coninghinne ende menighte van sijne houelinghen in de raedt-camer van't Parlament op Kers-auendt ghetreden. Al waer soo den President op een nieuw sijnen ouden lul begonst teghen ons op te heffen, ende aenden Coningh onse schaedelijckheyt aen't Rijck ende sijnen Staet met sulcke propoosten in te stampen, dat de Coninghinne met den edeldom daer ouer vry wat beroert wierden, ende achterdencken kreghen; heeft den Coningh voor al sijn' ooghen ten hemel opslaende, met een bly ghelaet, het woordt met sulck eene verwonderinghe der omstaenders tot lof vande Societeyt, voor ons opghenomen, dat wy noch kloecker, noch gunstigher Aduocaet en hadden⁺moghen wenschen. Sijne reden is terstondt verbreydt, ende in alle taelen uytghegaen: welcker kort begrijp uyt de Historie-schrijuers van dien tijdt ghetrocken, is als volght. Ten eersten bedanckte sijne Maiesteyt der Raedt ouer de sorghe van sijn ende des landts welvaeren: en anderen verklaerde hy, dat hy den tijdt van acht à neghen iaeren op alles dat den President voor-hiel, rijpelijck ghelet hadde.

+ vanden Coningh selue inden Raedt.

+ Petr. Matth. Du Pleix. Thuanus.
Des Coninghs redenen.

[p. 341]

Bouen dien dat hy niet mindere experientie en hadde als iemandt vanden Raedt, en immers soo veel verstants, dat hy wel wiste wat hem te doen stondt; dies-haluen dat hy onveranderlijck by hem ghesloten hadde de Societeyt uyt haer ballinghschap wederom in't Rijck in te roepen.

Hier nae begonst hy te weder-legghen al wat teghen de Societeyt opgheworpen was: ‘Sy en zijn niet hooueerdigh gheweest, seyde hy, inde vergaederinghe van Poissy, noch eer-gierigh (ghelijckmen hen aentijght) maer vroom ende moedigh teghen hunne wederpartije. Wat naedencken van eer-sucht konnense gheuen, die d'eere selue met eene besondere belofte uytsluyten? Dat hen de Gheestelijckheyt teghenvalt, en is niet vremder, dan of de gheleertheyt ende d'onwetenschap teghen den anderen streden. My is kennelijck by ondervindinghe, datse altoos partije hebben aen twee soorten van menschen, waer van d'eerste de ketters, d'andere de Gheestelijcke van quaede leuen zijn; maer hierom heb ickse te meer in weerde. Dat hen de Sorbonna verstooten heeft, is gheschiedt by ghebreck van kennisse: de welcke nu zijnde, is dies te meer verleghen met hunne afwesigheyt, hoese sijnelijcker siet, dat haere scholen vergaen, ende niet teghenstaende alle placaeten van Raeden, de iongheyt euen wel buyten het Rijck nae hunne onderwijsinge loopt. Kiesense de beste verstanden, daerom acht ickse te meer: 'tselue doe ick al mede in den legheren den Raedt, daer ick de vroomste soldaeten en de bequaemste mannen toe uytsoecke. Datse in Vranckrijck zijn inghekomen soo sy't best konden, hebbense ghemeyn met alle andere Ordens, iae met my selue, die'r ben inghekomen 'tbeste soo ick konde. Dit moetmen immers van hen belijden, datse al hun opstel met langhmoedigheyt en stichtbaerheyt des leuens, tot een goedt eynde brenghen.

[p. 342]

Voorders de sorghe diese draeghen voor d'onveranderlijckheyt van hunne ordonnantien, is een seker teecken datse sullen aerden ende blijuen staen. Van de schaedelijcke leeringhe diemen hen naegheeft, en ghelooue ick doch niet met allen. Hebbende alle hunne Collegien, iae oock uytghesondene scherpelijck ondervraeght, en vinde'r niet eenen, die ghetuyghen kan, datse leeren dat gheoorlof soude zijn de Coninghen te dooden. Barrier, ouer sijn moortdaedigh stuck raedt slaende, en heeft (soo-em wilt segghen) aen hen niet ghebiecht, iae, dat meer is, heeft beledn, dat hy uyt den mondt van eenen Iesuit ghehoort hadde, dat men sonder doodt-sonde sulcks niet en moght selue in sijne ghedachten laeten komen. Ende of schon Chastel iemandt van henlieden beschuldight hadde, des neen (oock inde tormenten;) oft wel datter iemandt van hen my desen steeck ghegeuen hadde (dien ick vergheten hebbe, noch oyt en wil ghedencken, dan om den al-moghenden Godt te dancken ouer de sorghe die hy voor mijn leuen ende wel-vaeren draeght/) soude dan om eenen Iudas alle d'Apostelen, en om een man alleen de heel ghemeynte moeten lijden? 'tIs waer, sy zijn op eene besondere maniere door hunne vierde belofte aen den Paus verbonden; maer dit streckt alleen tot de bekeeringhe der ongheloouigher: buyten de welcke niet en twijfele of sy en sullen alsoo ghetrouwe zijn inden eedt aen my, als in hunne belofte aenden Paus ghedaen. Dan, waerom is't dat mijnen Raedt hier voor-by gaet, en schalckelijck verswijght 'tghene hen mede-gaet, in't stuck van Bellarminus, wiens schriften te Roomen soo wel niet en bevallen, om dat hy mindere maght aenden Paus, als wel andere Auteurs, ouer de wereltlijcke heerschappijen gheeft? Datse de Ligue ghevolght hebben, is hen niet meer, iae (om hunne rechtsin-

[p. 343]

nigheyt) min te verwijten als aen d'andere, die by ongheluck van tijden meynden dat sy't wel voor hadden. In toekomende tijden sal ickse met soo vele ionsten verbinden, datse oock ghetrouwer aen my sullen wesen, alsse oyt aende Ligue gheweest zijn. Wordense vanden Coningh van Spaignen ghebruyckt, niet min en salder van my gheschieden; oft meyntmen misschien dat Vranckrijck van argher conditie al Spaignen is? Die aen alle andere landen nut zijn, achte ick mede noodigh aen mijnen Staet. Ende daerom wil ick, datse nu voortaen niet by ghedooghe (ghelijck voor desen) maer wettelijck by Coninghlijck placaet in't Rijck ontfanghen worden. Dese eere heeft Godt voor my bewaert. Zijnse in mijn ghebiedt gheboren, waerom sal ick naedencken van mijn' ondersaeten hebben? Indien men sorght datse mijne raedt-slaeghen aende vijanden ontdecken sullen; voor dese vrees sal ick my versekeren door voorsichticheyt, ende hen niet meer betrouwen, als ick en wil datse weten. Ick hebbe saken van meerder ghewight ghehandelt, ende gheluckighlijck uytghevoert; ende daerom begheere ick datmen dese in mijne handen stelle, ende niemandt voorder besorght en zy, als om my hier in te ghelieuen, ende mijnen Coninghlijcken wille dies aengaende te volbrenghen.’

Als den Coningh met eene krijghs-vrome welsprekentheyt in deser voeghen alle de redenen van Harlaeus byghebraght, wederleydt, ende met groote verwonderinghe der omstaenders ouer sijne vaste memorie, van d'eerste tot de laetste beantwoordt hadde; heeft den Raedt sijnen sin⁺ghenoeghsaem verstaen, ende dies nochtans niet teghenstaende den futsel-boeck ghesocht met uytstel van dry daeghen: binnen de welcke hy alle vlijtigheyt ende middel heeft voorghewent om de wel-daedt, die hy ons dede, te

+ den Raedt soeckt uytvlucht,

[p. 344]

⁺verhinderen. Waer van soo hy onderricht was, heeft den gheheelen Raedt by hem gheroepen, ende met verbolghentheyt belast, datse hen van stonden aen nae de plaetse van 'tParlament souden begheuen, ende van daer niet scheyden, voor ende al eer sijnen wille volbraght was: daer en bouen schriftelijck gheboden, datse daer gheene blaeuwe steerten oft ongunstighe bespreken en souden aenhanghen,⁺die sijne gratie eenighsins konden verminderen. Dus hebbense aen den Coningh wel moeten ghehoorsaemen. Ende op dese maniere is door Henricus den IV. d'aenveerdinghe der Societeyt met ouerstaen des Parlaments te weghe ghebraght, de welcke niemandt van sijne voorsaeten en hadde konnen verrichten. Meer hebben wy met een kort ballinghschap opghedaen, als wy op den tijdt van sestigh iaeren hadden konnen verkrijghen.

Dit soo gheluckighlijck gheeyndt zijnde den tweeden Ianuarij des iaers m.dc.iv. heeftmen alle dinghen tot onse⁺wedercomste ghereedt ghemaeckt. De pyramide wiert ter aerden gheworpen, niet by nachte, ghelijck sommighe, (quansuys uyt vreese van oproer) goedt vonden; maer in vollen daghe, mits P. Cotton den Coningh met bevalligh-heyt aenghedient hadde, dat hy eenen Coningh des lichts,⁺ende niet der duysternissen en was. Dus hem niet ghenoeghende met d'oude Collegien weder te gheuen, heefter nieuwe by ghesticht, naementlijck te La Flesche, in welcke stadt soo hy sijn' opvoedinghe ontfanghen hadde, heefter ons een' Academie ende Collegie ghestelt; in wiens kercke hy oock belast heeft, datmen sijn herte, als eenen eeuwighen pandt ende oorsprongh der liefde, soude begrauen.

Voeght hier nu by, belieuet v, het ingheraken in Bearne, de woon-stede te Constantinopelen, de menighte der Collegien, die hy aen ons, oft tot de bekeeringhe vande

+ Thuan. lib. 132.
Petr. Matth. in Henr. IV. l. 3.

+ dan moet svvichten, ende de Societeyt aenveerden,

+ de pyramide vvordt af ghevvorpen.

+ Verbreydinghe der Societeyt nae haer ballinghschap.

[p. 345]

ketters ende Turcken, oft tot het welvaeren sijner landen soo ouervloedighlijck besorght heeft, datter nu vijf Prouincien in Vranckrijck (daerder te voren maer dry en waeren) ghetelt worden; ende siet dan, of het niet en is de pijne weerdt gheweest, dat wy met wat drucks soodanighe verheffinghe, en met wat lijdens van een kort ballinghschap sulck eene vastigheydt ende vermenighvuldinghe souden koopen.