De jacht

[p. 181]

III De Oarloch

[p. 183]

38.

De oarloch begjint te Ealsum op it stuit dat Yke Boonstra de puttees fan 'e kûten wuollet en seit ‘Wy ha de put der út.’ Dat is op tongersdei 16 maaie 1940.

Der is fersleinens as Yke Boonstra en Aant Terpstra yn tehavene unifoarmen op 'e hoeke by de transformator opheind wurde. Untwapene, yn teskuorde klean en mei in lege plunjesek, sa binne se fan Surch kommen. Dy Pinkstersneins binne se yn 'e Wûnsstelling troch in hel gien. Letter ha se har werom lûke moatten op Koarnwertersân. Dêr ha se har nei in pear bange dagen oerjaan moatten en binne mei auto's nei Surch brocht. Har thúskomst liket op in flecht. Guon einen mei boereweinen, mar meast te gean, binne se troch de noardlike klaai nei hûs ta toffele. Fan de eangsten dy't se útstien ha binne spoaren te sjen yn de ferwyldere eagen. Mear as dizze simpele gegevens hawwe se net om te fertellen, at se troch nijsgjirrige Ealsumers steande hâlden wurde foar in eachferslach. Alles wat se belibbe ha is yn emoasje opkroppe. De striid is foarby. Gjin helden, gjin weemoed, gjin gegûl, mar bliid dat se hiel-hûds werom binne. Wat falt der te bewûnderjen oan in pear útrûpele soldaten? Guon prangje in pear beskamme triennen fan blydskip.

In tragysk momint brekt oan as Willem Idsardi út namme fan de Lânstoarm de tank oerbringt foar wat se foar it faderlân dien ha. Lykas fan Willem ferwachte wurde mei, ropt er de reis yn novimber 1918 nei it Maliefjild by de omstanders yn it omtinken. Dat se doe as Lânstoarmers de monargy ferdigene ha. De ienriedigens dy't Willem opropt duorret net sa botte lang. Eeltsje Lap hat fan syn hiem ôf de fertoaning ek sjoen en komt as de divekater mei in kliter bern yn 't sok it jaachpaad del. Hy wappert mei De Standaard en ropt út 'e fierte ‘De keninginne sit mei it regear yn Londen. Hoe fine jim dat?’

Der falt even in stilte. Yke Boonstra stiet mei syn meters kûtwynsel te kleaunjen as de bern der mei oan 'e haal geane.

Willem Idsardi seit dat hy der skoan yn komme kin dat de keninginne fuortgien is. ‘At hjir bleaun wie, hiene se har opsluten. Hie dat dan better west?’

‘It is in leffe flecht. Wy binne yn ús fertrouwen beskamme wurden,’ ropt Eeltsje Lap.

As wurdt Jan Bolhuis, dy't noait mear seit as heechst needsaaklik is, de mûle iepenbrutsen ‘Us foarstinne hie no bewize kinnen wat se wurdich is foar ús lân en folk.’

[p. 184]

Eeltsje swaait mei De Standaard en seit dat er yn syn miening stipe wurdt troch Colijn. En dan tsjin Willem Idsardi ‘En do, do as Colijnman, datsto sa'n hâlding goedprate kinst. Wy binne stjoerleas oerlevere oan Hitler en syn trawanten.’

‘Us regearing sit feilich yn Londen,’ seit Willem. ‘Dan binne ús belangen dêr ek feilich.’

‘En dizze jonges dan?’ falt Eeltsje tsjin him út, en dêrby wiist er op Aant en Yke, ‘Hiene se net as earste opdracht de kroan te beskermjen? Dêr ha jim as BVL-mannen altyd de mûle fan fol hân. Wêr hawwe se no dan foar fochten? Al fier foardat ús leger de striid oerjûn hie, wiene se de grutte dobbe oerstutsen.’

‘Yn '18 ha wy de kroan beskerme. Dit giet om lânsbelang. De kroan is feilich.’

‘It giet harren om eigen hachje,’ byt Eeltsje feninich fan him ôf.

De striid driget noch even heech op te lôgjen as Hylke Gardenier it ferlossende wurd sprekke wol en it opnimt foar de keninginne en Colijn. Hy seit dat er him skoan yntinke kin dat Colijn teloarsteld is, mar hy sjocht foar it regear en it keninklik hûs gjin oare útwei.

‘Praat fan neat,’ wurdt der roppen. ‘Jim sparje de koal en de geit. Grutlju de hân boppe de holle hâlde. Kleare moaipraterij.’

‘Autoriteiten yn 'e kont krûpe,’ ropt Jabik Leegstra. Oars altyd sa'n dimmen Oranjeklant, mar no dúdlik teloarsteld. ‘Dêr ha wy as Lânstoarmers ús jierren lang mei it folste betrouwen foar ynset.’

‘Sa jouwe wy de soasjalisten alle troeven yn 'e hannen,’ seit Eeltsje.

De measten ha, nei alles wat der bard is, gjin nocht oan tsierderij en jouwe har ôf. Willem Idsardi, Eeltsje Lap en Jabik Leegstra bliuwe om it skeel fierder út te fjochtsjen. Willem ferwyt Eeltsje dat er him nea oansluten hat by de BVL en dat er dan ek gjin rjocht fan praten hat.

Dat sjit Eeltsje yn 't ferkearde kielsgat. ‘De Lânstoarm, dat ha wy sjoen wat dêrfan telâne kommen is. En ha jim noch gjin ôflear hân mei jim Lútsen?’

‘Dat giet bûten de BVL om. En de jonge hat syn straf hân.’

Op dat stuit komt plysje Veldstra der by. Eeltsje lêst him de miening fan Colijn yn De Standaard foar en freget Veldstra wat dy der fan tinkt. Plysje Veldstra, fan wa't oannommen wurde mocht, dat er yn alle gefallen fan amtswegen earbied ha soe foar it keninklik hûs, hellet yn ien kear in streek troch de rekken as er seit ‘Us keninginne is der útnaaid en it soe sonde wêze fan 'e sinten om har werom te heljen.’

‘Dat is kleare anargy,’ ropt Willem Idsardi. ‘En dat foar in plysjeman yn

[p. 185]

funksje. Dat jo de reade kant neist binne, dat wisten wy. Mar dit hiene jo net sizze mocht.’

‘Ha ik net altyd gelyk krigen?’ freget Lútsen letter yn 'e hûs, at syn heit lûd en redenryk ferslach docht fan de diskusje by de transformator.

Lútsen hat him dêr bûten net sjen litten. Hy hat sûnt de tsiende maaie amper wer bûtendoar west. Doe't er oer de radio hearde hoe't mei de ynfal fan 'e Dútsers gâns NSB'ers oppakt waarden en nei Spijkerboar brocht wiene, hie er him ôfsidich hâlden. Meastentiids hat er op 'e souder sitten te lêzen. Jûns, om skimertiid hinne, dan spaande er in skoftsje om hûs hinne. Dan stie er soms wat heal ferskûle tusken de beamkeboel oant it nacht waard. Ferkranus hie him warskôge doe't er dy freeds fan 'e tsiende maaie syn kranten helle. Oeren hie er troch it gevelfinsterke sitten te loeren en wie kjel wurden fan elk frjemd lawaai dat er hearde. Heit hie wol oan 'e ljerre stien te balten. Mem hie mei in klaachlik lûd roppen dat er ite moast. Dy oeren dêr allinne op 'e souder. Hy hie himsels net mear fertroud. Hoe faak hiene se him net bedrige doe't er mei de kranten ûnderweis wie. Hy woe neat ferspylje en dêrom wie er net ûnder kommen. Mem hie him it iten troch it fal brocht. Heit hie út 'e keamer wei tongere, dat er syn ferstân net hie. Der wie yn al dy dagen neat bard, as soene de Dútsers Ealsum fergetten ha. Ungeduldich wie er wurden. Soms wie er yn 'e wille en flean de dyk út nei Dokkum. Hy woe it mei syn eigen eagen sjen dat de Dútsers yn 'e stêd wiene, mar hie it net bestean doarst. Dy dagen op 'e souder hiene wat eang-stichs yn him teweech brocht. Hy koe wol gûle fan blidens doe't er op in moarn betiid de fleantugen hearde. Nachts hie er oeren wekker lein en oer de radio alle berjochten oer de ynfal folge.

Hy wit no dat syn tiid oanbrekke sil. Dit is it momint dêr't Ferkranus al sa f aak op wiisd hat. Al hoe faak hy de âld rôt ek ferwinske hat, de man kriget gelyk.

‘Do moatst dy net sa lulk meitsje,’ seit Luertske tsjin har man, dy't him mar net sêd tinke kin oer wat der by de transformator oer it keninklik hûs sein is.

‘Hat al ús wurk dan om 'e nocht west?’ ropt Willem fertwivele.

‘Dy BVL wie in dream fan in stel syklike monargisten,’ seit Lútsen.

‘Do wiest der sels ek by.’

‘Och ja, dy sjitterij op sneontejûns wie wol aardich. Der is yn dit rotgat oars ek gjin miter te belibjen.’

‘Skamje dy!’

‘Heit hat altyd miend dat wy mei dy âld spuit, in museumstik dat se yn

[p. 186]

1916 al brûkten yn de Slach by Verdun, it faderlân ferdigenje soene.’

‘Do hast de gek der mei.’

‘Om 'e donder net.’

‘Hiesto dan net in ideaal? Fieldesto gjin plicht?’

‘Plicht? Hokker plicht?’

‘In ropping dan.’

‘Wat moatte wy mei plicht en ropping. De wrâld skreaut om dieden. En wat docht Nederlân. It is neutraal. En De Geer wipt mei it regear nei Ingelân.’

‘Wêr bliuwe wy sa as Anti-Revolúsjonêren?’

‘Fredeprekerij. Jim ha de lju yn 'e sûs praat, as soe de Frânske Revolúsje de ein fan 'e wrâld betsjutte.’

‘Mar wy ha der foar fochten,’ ropt Willem.

‘Dy hiele Lânstoarm wie boarterij. Myn ideaal, dêr ha jim noait yn leaud. Mar dat sil no oanbrekke.’

‘Mar dat kin noait strike mei ús doel as wapenkorps fan de Lânstoarm. Dat kin noait oerienkomme mei ús devys Tegen de revolutie het evangelie.’

‘Wat kin my dy idioate begjinsels skele. Binne wy dêrmei holpen? Binne wy dêr better fan wurden? Is dêrmei wat feroare yn 'e wrâld? Wat ús no te wachtsjen stiet, dat is it dêr't de Nederlânske polityk al jierren om freget: oarder en gesach.’

Willem is der even mei oan. ‘Skamje dy,’ ropt er oerstjoer. Wêr keare wy sa as kristlike naasje?’

‘Tink ris om myn sizzen,’ warskôget Lútsen. ‘Der komt wurk oan 'e winkel.’

Wat plysje Veldstra oer de keninginne sein hat, seit hurd fuort. Dat mûske kriget lykwols noch in sturtsje. As dûmny Biersteker op snein 4 augustus te Nijewier fan'e preekstoel ôf seit dat lju dy't krityk ha op Hitler in ôfstraffer te wachtsjen stiet, wilens in fjildwachter, dy't de keninginne yn it iepenbier belediget, dêrfoar net ferfolge wurdt, dan is it spul oan 't rôljen. Der komt dy sneins wat reboelje ûnder it tsjerkefolk. Dan kin de boargemaster fan Eastdongeradiel der net mear foarwei. Hy moat der wurk fan meitsje, en lit útsykje om hokker fjildwachter it giet. Dan lit er plysje Veldstra by him op it gemeentehûs komme om him dêr te ferantwurdzjen. Der wurde tsjûgen oproppen en der wurdt proses opmakke fan wat Veldstra him yn it iepenbier ûntfalle litten hat. De papieren wurde trochstjoerd nei Ljouwert en komme by de kommissaris fan 'e keninginne op 'e tafel. De kabinetssjef is fan betinken dat hjir

[p. 187]

mar ien maatregel mooglik is, dat Veldstra ûnearfol ûntslein wurde moat. Veldstra kriget foar 't ferstân dat er de tsjinst útgiet, as er sels neat ûndernimt. Dêrom skriuwt er yn in brief oan 'e kommissaris dat er mis west hat. Dan folget der al rillik gau in petear tusken de kabinetssjef en plysje Veldstra. Hy hellet der noch in bytsje omhinne, mar erkent dochs dat er tefier gien is. Dat moat liede ta ferlichting fan syn straf. Der wurdt in tuskenwei fûn mei Veldstra fan Ealsum oer te pleatsen nei Wâldsein. Sa liket it ynsidint mei in skamper de wrâld út te reitsjen. Mar dan kriget plysje Slús, de opper fan Moarrewâld der lucht fan. Hy hat him oansletten by de NSB en seit dat hy der wol foar soargje sil dat Veldstra yn Ealsum bliuwt. Slús leit de saak te Ljouwert foar oan de Dútse autoriteiten. Dy binne fan betinken, dat in plysje dy't de keninginne yn it iepenbier misledigje doar earder in oanbefelling is, as dat de man dêr-foar straft wurde moat. Om de maatregels, dy't op it provinsjehûs nommen wiene, ûngedien te meitsjen, wurde alle papieren oer dizze kwestje opfrege. De boargemaster fan Eastdongeradiel wegert yn earste opslach, mar dat feroaret as de Dútsers him de kniper op 'e skine sette. De kommissaris fan 'e keninginne wurdt ûnder druk set en de kabinetssjef wurdt arrestearre. Veldstra kin mei help fan in NSB'er en de besetter plysje te Ealsum bliuwe.

‘Dat is de earste oerwinning foar de NSB,’ seit Lútsen.

De twadde oerwinning lit dan ek net sa lang mear op him wachtsje. De boargemaster fan Eastdongeradiel wurdt op 1 novimber net op 'e nij beneamd. Der komt in NSB'er op syn stoel.

It is de omkear yn it gesach. De NSB blaft, de fijân lit de tosken sjen.