Mijn liefste lief

Brieven van Jean-Louis Pisuisse aan Fie Carelsen

[p. 14]

Biografie Fie Carelsen (pseudoniem van Sophia de Jong)

Amsterdam, 5 april 1890 - 's Gravenhage, 21 juli 1975, toneelspeelster.

Zij was de dochter van Cécile Carelsen (pseudoniem van Cecile Cohen) 1963-1944, toneelspeelster en Jacob de Jong, een zakenman.

De kleine Fie was reeds op driejarige leeftijd te zien in het theater Van Lier in het drama ‘De levende brug’ (Suttan Vane) waarbij zij in de armen lag van haar tante Margo Cohen. Haar moeder had toen op dertigjarige leeftijd gekozen voor het kunstenaarsleven boven dat van het solide zakenmilieu waartoe haar toenmalige echtgenoot Jacob de Jong behoorde. Daardoor bleef ook haar dochter bij het toneelbedrijf betrokken: zij moest telkens van school wisselen (achtereenvolgens in Antwerpen, Amsterdam en Den Haag), leerde al vroeg de bekende toneelspelers (o.a. de Bouwmeesters) kennen en besloot toneelspeelster te worden. In 1905 slaagt zij voor het toelatingsexamen van de Tooneelschool, Amsterdam. Mede door toedoen van haar moeder mag zij mee op tournee door Nederlands-Indië (Nederlandsche Indisch Tooneel, onder leiding van Anton Kimmel). Hier vindt haar officiële debuut plaats: Mevrouw Errol in ‘De kleine lord’ (F.H. Burnett). Zij leert kort daarna de journalist-cabaretier Jean-Louis Puisuisse kennen, die een onuitwisbaar stempel op heel haar verdere leven drukt. Tussen haar en hem ontvlamt de liefde. Zij treedt op in zijn eerste cabaret ‘De Kattebel.’ Ter gelegenheid van de geboorte van prinses Juliana (30 april 1909) schrijft Pisuisse voor haar als diseuse ‘Brief van een ongehuwde moeder aan Koningin Wilhelmina.’

In de zomer van 1909 keert zij naar Nederland terug en krijgt, mede door toedoen van Jan Musch, een contract bij Willem Royaards' n.v. Het Tooneel, tot 1914. In ‘De huizen van de weduwnaar’ (G.B. Shaw) geeft zij voor het eerst blijk van haar intuïtief ‘zien’ om een dieper verband te leggen tussen iemands temperament, karakter, persoonlijkheid en...iemands kleding. In latere jaren zal zij, na kennisneming van een nieuwe rol, steeds vragen: ‘Hoe gaat die vrouw gekleed?’ In die jaren bij Royaards heeft zij weinig werk. Zij hoort maar al te vaak dat zij moeilijk te plaatsen is door haar type (lang, donker, slank) in tegenstelling met het ideaal beeld van de vrouw in haar tijd. Door ziekte van Caroline van Dommelen wordt haar een kans geboden de hoofdrol over te nemen in ‘De vrouw in het spel’ (C. Fitch). Veel steun ontvangt Fie van Pisuisse aan wiens programma zij geregeld meewerkt. Zij leert buitenlandse talen spreken op zijn

[p. 15]

aansporen. Ook moet zij, zoals Pisuisse het uitdrukt ‘haar eigen, lieve stem gebruiken’ en niet de onnatuurlijke hoge toon, die Royaards van haar verlangt. Zij leert zich natuurlijk en gewoon op de planken bewegen. Groot succes heeft zij met deze speeltrant in 1913 met ‘Lou Lou’ van Carlo Bertolozzi.

Na haar huwelijk op 14 augustus 1913 met Jean-Louis Pisuisse treedt zij vaker op in diens cabaret. Zij zingen levensliedjes, Franse chansons en Bretonse liederen (in klederdracht) van Theodore Botrel. Tijdens de Eerste Wereldoorlog schrijft Pisuisse als oorlogscorrespondent voor het Algemeen Handelsblad brieven en werkt zij bij de Koninklijke Vereniging Het Nederlandsch Tooneel (kvhnt) in Amsterdam als jonge actrice te midden van vele grote talenten. Met Pisuisse treedt Fie op voor de soldaten aan de grenzen, maar haar liefde blijft toch uitgaan naar het grote toneel. Eind 1917 wordt er een nieuwe directeur benoemd bij de kvhnt; naast Willem Royaards komt de toneel vernieuwer Eduard Verkade. Haar eerste rol onder zijn leiding is Gloria Glandon in ‘You never can tell’ (Shaw). Om de gestileerde, ethische opvatting van Verkade die Fie in haar spel tot uitdrukking brengt wordt zij soms aangevallen, zowel door romantici als door naturalisten. Ook Pisuisse met zijn sanguinisch temperament staat vaak recht tegenover de stijl van Verkade. Beide echtelieden hebben echter veel succes elk in hun eigen werk maar leven steeds meer langs elkaar heen. Fie speelt (periode 1917/1920) Koningin Gertrude in Verkades beroemd geworden vertolking van ‘Hamlet’. De beste kritieken krijgt zij voor haar sobere, natuurlijke spel als Hélène in ‘Zijn enige vrouw’ (J. Magnussen). Zij spreekt daarin zinnen uit die haar in haar privéleven zeer vertrouwd zijn: ‘Hou je eigenlijk nog wel van me?’

Haar verhouding met Pisuisse vertroebelt meer en meer. Innerlijk besluit Fie Carelsen haar eigen weg te zoeken: zij verlaat Amsterdam en vestigt zich in Den Haag. Vanaf deze tijd (1920) speelt zij een grote rol in het mondaine leven daar. Fie krijgt een engagement bij het Hofstadtoneel van Cor van der Lugt Melsert, speelt er onafgebroken en wordt als de grande dame van het Haagse toneel beschouwd.

Maar haar begintijd in de hofstad is moeilijk. Naast Cor van der Lugt Melsert is diens jonge vrouw, Annie van Ees, dé populairste actrice van het gezelschap. Ook het alleen-wonen valt haar zwaar, zij geeft zich over aan zelfbeklag en is veel ziek (zomer 1921). Haar talent kan zij slechts waarmaken in kleine rollen. Wel ontpopt zij zich, in deze periode, tot de best geklede actrice van Den Haag. Zij verkeert in diplomatieke kringen. Haar talenkennis komt goed van pas. Een grote vriend in haar leven wordt Don José de Santos Bandeira, attaché van de Portugese legatie. Tot haar intieme vrienden behoren o.a. ook Frans Spittel, Barbarossa (J.Ch. Schröder), M.H. Du Croo (Brammetje) en wat later A. Adama Zijlstra. Helaas blijkt haar vriend José de Santos Bandeira betrokken te zijn bij een financiële zwendel: ‘Het Portugeese Bankbiljettenschandaal’. Hij moet overhaast naar Portugal waar hij berecht wordt. Een glansrol van Fie uit deze periode is die van Sinida (1924), de leeuwentemster in ‘De man die de klappen krijgt’ (L.N. Andrejew.)

In het seizoen 1925/26 richt Eduard Veterman samen met Louis Chrispijn jr. het Odéon gezelschap op, waarvan Fie de ‘leading lady’ is. Daarna keert zij weer terug bij het Hofstadtoneel, waar zij veel samenwerkt met Louis Gimberg. Op 14 november 1925 laat zij zich scheiden van Pisuisse; al blijft hij wel met haar in contact. Zijn onverwachte dood - op 26 november 1927 wordt hij in Amsterdam door de voormalige minnaar van zijn vrouw (Jenny Gilliams) doodgeschoten - is een zware slag voor Fie Carelsen.

Het 25-jarige toneeljubileum viert zij met de titelrol Mata Hari, in haast geschreven door Eduard Veterman. Het publiek reageert met warme belangstelling voor haar, maar voelt zich diep teleurgesteld in het stuk. In de jaren 1938-1947 is zij verbonden aan het Residentie Tooneel. De karakterrol Miss Olwen Peel in ‘Dangerous corner’ (J.B. Priestley) grijpt haar aan. Zij komt in contact met twee belangrijke kunstenaars: Dirk Verbeek en Bets Ranucci-Beckman. Zij leest veel, ontwikkelt zich, ziet haar mogelijkheden en verlangt haar leven meer diepgang te geven. De psychologie heeft zijn intrede

[p. 16]

gedaan. Nu, na deze rol weet ze altijd zeker óf ze een rol kan spelen òf niet. Een tussenweg is er niet. Zo geeft zij in 1935 een opvallende vertolking van ‘Lessen in laster’ (R.B. Sheridan) als Lady Sneerwell. Zij is de eerste actrice van het gezelschap en speelt veel samen met Paul Steenbergen in b.v. ‘Spoken’ (Ibsen) en ‘De Kersentuin’ (Tsjechow).

De Tweede Wereldoorlog en de bezetting brengt ook voor de toneelwereld grote problemen met zich mee. Het ‘Deutsche Theater in den Niederlanden’ speelt vanaf 19-11-1942 in de Koninklijke Schouwburg. Het Residentie Toneel verhuist naar de Princesse Schouwburg. Toneelspelen zelf in bezettingstijd houdt risico in: het publiek luistert anders en ook toegespitster dan voorheen en ieder bedoelde of onbedoelde opmerking op de planken kan als toespeling op en een sneer naar de bezetters worden uitgelegd en verklikkers zitten óók in de zaal. Vele acteurs duiken onder, anderen worden weggevoerd of conformeren zich. Ook Fie Carelsen en haar moeder moeten zich melden bij de Rijksinspectie van het bevolkingsregister. Eerst dan pas zou zij van haar moeder gehoord hebben dat zij een natuurlijk kind is van de toneelspeler Frits Bouwmeester (1848-1906) en dat zij daaraan haar positie als half-jood te danken heeft. Haar moeder blijft echter als vol-jood geregistreerd. Wel doet Fie pogingen (met medewerking van H.G. Calmeyer) om haar moeder en haarzelf voor de ondergang te behoeden. Mede door de protectie van enige hooggeplaatste Nederlanders wordt de deportatie van haar moeder uitgesteld tot begin 1944. Zij sterft op 4 juli 1944 in het kamp Theresienstadt. Fie mag intussen het lopende repertoire blijven spelen, optreden in nieuwe stukken daarentegen is haar niet toegestaan. Haar keuze om in de bezettingstijd te blijven optreden wordt haar na 1945 niet in dank afgenomen.

Ook na de oorlog speelt Fie Carelsen bij het Residentie Tooneel o.a. de hoofdrol Mevrouw Antropus (1946) in ‘Met onze hakken over de sloot’ (Thornton Wilder) en in ‘Vorstenschool’ (Multatuli) de rol van Koningin Louise met majesteit en eenvoud. In 1947 richten Cees Laseur en Paul Steenbergen De Haagse Comedie op, die als bespeler van de Koninklijke Schouwburg het Residentie Tooneel opvolgt. Fie Carelsen zal tot haar afscheid in 1958 aan dit gezelschap verbonden blijven. Op 20 februari 1948 viert zij in de titelrol van Die lieve Christabel (Stuart/Rose) haar 40-jarige toneeljubileum, waarbij ze een hoge onderscheiding ontvangt. In deze jaren geeft Fie steeds meer blijk van haar groot dramatisch talent.

Onvergetelijk is haar rol van Christine in 1948 in ‘Rouw past Electra’ (E.O. Neill). Daarnaast getuigt zij van haar subtiel-komisch talent in ‘Arsenicum en oude kant’ (J. Kesselring) en in het stuk ‘Toontje heeft een paard getekend’ (L. Storm) waarin zij de grootmoeder (Mrs. Parsons) vertolkt en waarmee zij op 8 februari, na vijftig jaar, afscheid neemt van het toneel.

Gedurende de laatste jaren van haar toneelcarrière maakt zij regelmatig grote reizen per vrachtschip naar Noord-Amerika, Havanna en Mexico. Zij treedt op in de Hollandsche clubs met zelfgeschreven sketches ‘Fie Carelsen telefoneert’, b.v. Belgische Congo (1952), Buenos Aires (1953) en Brazilië (1960). Ook in Nederland verzorgt zij samen met Fred Kaps (goochelaar) kleinkunst avonden.

Op 21 juli 1975 is zij, aan een hartaanval, in haar slaap gestorven. In haar testament staat: ‘Ik wens te worden begraven in het graf van Jean-Louis Pisuisse, waarvan ik de eigendomsrechten heb.’ Het grootste deel van haar nalatenschap schonk zij aan de Hartstichting. Een bedrag van f 30.000,- liet zij na aan de Academie voor Kleinkunst. Hiervan wordt elk jaar de Pisuisse-prijs uitgekeerd aan de beste leerling van dat jaar. Haar privé-documentatie heeft zij aan het Nederlands Theater Instituut geschonken, gedeeltelijk al tijdens haar leven, waarmee zij haar plaats in de Theatergeschiedenis bevestigde.