Mijn liefste lief

Brieven van Jean-Louis Pisuisse aan Fie Carelsen

[p. 9]

Ter inleiding

Een dag om nooit te vergeten: 31 maart 1986. Mijn verjaardag en een kamer vol gasten. Toen dat telefoontje van Wim Ibo: ‘Jenneke, ik heb een heerlijk verjaarscadeau voor jou: de brieven van jouw vader aan Fie worden uitgegeven!’.

Mijn reactie daarop, fel en verontwaardigd: ‘Nee, dát niet! de aasgieren, die zich nu uit sentatielust storten op die prachtige liefdesbrieven...’

Want Fie Carelsen, mijn dierbare ‘tante Fietje’, had mij ooit in de vertrouwde sfeer van ‘moeder en dochter’, zoals zij dat noemde, de eerste brieven van mijn vader voorgelezen. In haar laatste levensjaren leefde zij meer en meer met de herinnering aan hun grote liefde en zij wilde mij daarin laten delen. Al eerder had ze mij een enveloppe gegeven met Sinterklaasgedichtjes, waaruit bleek met hoeveel tederheid en humor ‘Swiepje’ haar ijdelheidjes en ziektetjes wist te beschrijven. Maar nooit vergeet ik de middag waarop zij met haar donkere, door emotie bevende stem, zijn hartstochtelijke brieven voorlas. Ik heb het toen ervaren niet alleen als blijk van groot vertrouwen, maar ook als iets heel intiems - iets tussen haar en mij.

En nu zouden anderen, wildvreemden diezelfde brieven onder ogen krijgen?

‘Jenneke, heus,’ zei Wim geruststellend, ‘de vrouw die zich ermee bezig houdt is zo'n aardig mens, je moet niet bang zijn...’

Ik ging terug naar mijn gasten en later zei een van hen tegen mij: ‘Je was opeens zo verdrietig. Wat was er nu toch?’ Op dat moment viel er niets te verklaren. Wat wil je, in een kamer vol mensen, die wel je achtergrond kennen, maar die niet konden weten, dat dit ‘cadeau’ bij mij alleen maar een reactie opriep van ‘Nee, niet nóg weer mijn vader, moeder en Fietje...’

Dagenlang hield het mij bezig.

Per slot had ik een boek geschreven over mijn ouders, een boek dat ik beschouwde als een afrekening met een verleden dat van míj was. Kort daarna had ik het al moeilijk genoeg gehad met ‘Mensch durf te leven’, het toneelstuk van Gerben Hellinga en zíjn visie op de dramatische laatste levensmaanden van mijn ouders. Men had mij er in zoverre bij betrokken, dat ik een repetitie mocht bijwonen, kennis maakte met de acteurs, die daarmee misschien wel net zo in verlegenheid werden gebracht als ik. Maar de omzichtigheid waarmee ik toen werd behandeld was overbodig, want ik realiseerde

[p. 10]

mij heel goed, dat ik keek naar een toneelstuk, luisterde naar teksten van een ander. Het had niet veel te maken met míjn werkelijkheid, al was ik opgelucht toen de voorstellingen waren afgelopen.

Maar dat nu de brieven van mijn vader aan Fie zouden worden gepubliceerd? Liefdes - brieven, zoals een man die alleen maar kan schrijven aan een vrouw, in de zekerheid dat anderen die nooit te lezen zullen krijgen - dat was toch iets anders. Toen kwam, enige weken later, ‘dat aardige mens’ naar mij toe: Anke Hamel. En opeens voelde ik mij veilig. Want al tijdens dat eerste bezoek merkte ik met hoeveel piëteit, liefdevolle aandacht en zorgvuldigheid zij zich wijdde aan de redactie van deze brieven.

Zij werkt op de afdeling collectie van het Nederlands Theater Instituut. Door haar handen gaan vele brieven ván en áan mensen, die ooit met het theaterleven te maken hebben gehad. Toen, tien jaar ná de dood van Fie Carelsen (zij stierf op 20 juli 1975) de brieven volgens testament werden vrijgegeven en Anke Hamel ook deze onder ogen kreeg, vond zij ze interessant genoeg om er met haar naaste medewerkers over te spreken.

‘Met díe brieven moeten wij iets doen. Ze zijn niet alleen prachtig geschreven, maar zij geven ook een direct beeld van het artiestenbestaan vóor de eerste wereldoorlog, ín die oorlog en kort erna.’

Toen zij later geregeld bij mij kwam, leerde zij mij de brieven met nieuwe ogen te lezen. Zij besprak ze met mij, stelde vragen - niet alleen over mijn vader maar ook over de mensen die, dikwijls alleen met een vóornaam, werden genoemd. Er volgde, nu van ónze kant, een intensieve briefwisseling. Vragen, problemen waarop ik vaak het antwoord ook niet wist. Maar telkens als er weer een stapeltje uitgetypte vellen kwam, zette ik mij aan het lezen en raakte, net als zij, gefascineerd door de manier waarop ‘Swiepje’ in lange brieven vertelde over zijn moeilijke bestaan in Indië, zijn strubbelingen met Max Blokzijl, de eeuwige geldzorgen, de uitputtende voorstellingen onder, in die tijd, nog primitieve omstandigheden. Natuurlijk had ik mijn bedenkingen als er erotische passages in voorkwamen. Maar die waren niet alleen hartstochtelijk, maar ook zo poëtisch, dat ik wel eens dacht: ‘Welke vrouw zou niet gelukkig zijn met deze brieven? Wie krijgt nu ooit nog zulke liefdesverklaringen?’

Misschien had Anke wel gelijk, toen ze tegen mij zei: ‘Fie heeft waarschijnlijk gewild dat jij nog bewust kennis zou kunnen nemen van de inhoud...’ want al lezend, werd mij veel duidelijk van situaties, gevoeligheden, die wel eens waren aangestipt, maar nooit echt onder woorden gebracht.

Ik had mijn eigen herinneringen aan mijn vader. Maar ook de verhalen van de familie en niet te vergeten de uitspraken van Fie, hadden er nog eens extra toe bijgedragen dat het beeld dat ik van hem had, steeds mooier was geworden.

Toen Fie, in een van haar laatste gesprekken met Wim Ibo, voor de televisie (1967) zei: ‘Hij leefde en stierf als een ridder...’ was ook ik diep onder de indruk. Maar na lezing van een brief uit 1909, schrijf ik fel en geschokt aan Anke Hamel: ‘Als ik jou niet zo'n echt lief mens vond, dan zou ik bij mijn eerste reactie blijven: wáarom moet dit alles worden gepubliceerd? Ik ben natuurlijk tóch geschokt door de manier waarop papa over zijn venerische ziekte schrijft, het tóch verlaten van zijn eerste Vrouw (fraai hoor, die hoofdletter!). En dan zijn reactie op de abortus van Fie. Eerst antwoordt hij op haar mededeling dat zij zwanger is: “Kindje van ons samen. Fijn. We zien dan wel hoe ik dat moet echten.” Een paar brieven later: “anakje soedah habis” (het kindje is er niet meer) als Fie schrijft dat zij zich heeft laten aborteren.

Wat die stap voor háar betekend moet hebben, daarover rept hij met geen woord. Ik moet je zeggen, dat ik nu moeite heb met dat beeld van ridderlijke man, zorgzame vader...’

Een wat ál te heftig oordeel van een dochter die opeens geconfronteerd wordt met het menselijke, al te menselijke aspect van een bewonderde vader.

Maar dan volgen er brieven waaruit blijkt hoezeer hij in de loop der jaren veranderde.

[p. 11]

Op 18 november 1919 schrijft hij aan Fie, als hij haar vertelt over zijn liefdesrelatie met mijn moeder, Jenny Gilliams: ‘Nu heeft mij de hartstocht, de wellust als dat woord jou verkieselijker lijkt - tot een andere vrouw gedreven en daaruit staat een kind geboren te worden. Dat kind roept mij...’

Op 31 maart 1920 werd dat kind geboren. Dat kind ben ik. Wat betekent het om een levenlang geconfronteerd te worden met een dergelijke gecompliceerde verhouding? Door de brieven van mijn vader aan Fie Carelsen is mij duidelijk geworden, dat de band tussen mijn vader en Fie nooit is verbroken. Hun liefde voor elkaar was zo groot, dat Fietje mij heeft geaccepteerd als de dochter die zij nooit heeft kunnen hebben. Toen die mogelijkheid er wás, waren zowel mijn vader als zij, daar niet aan toe. ‘Anakje soedah habis’ uit 1909 was niet meer het kindje van 1920. In tien jaren was de jonge, door vrouwen geadoreerde en verwende man, gerijpt tot de mens Jean-Louis Pisuisse, die de konsekwenties aanvaardde van zijn hartstochtelijke natuur. Ook de toon van zijn brieven is veranderd: niet langer de liefdesverklaringen van een bezeten minnaar, maar de met weemoed uitgesproken vertwijfeling van een wanhopig mens.

Ik ben er mij terdege van bewust, dat voor een willekeurige lezer, brieven geschreven in de mobilisatietijd, het leven van Swiep temidden van de soldaten, minstens zo belangrijk zijn als de persoonlijke brieven. Maar ook de vervreemding tussen deze twee mensen komt zo duidelijk naar voren: Fie kiest uiteindelijk voor een carrière als actrice, Swiep blijft zijn roeping als cabaretier trouw. Hoe moeilijk zijn leven werd als directeur van zijn Kleinkunst-gezelschappen blijkt uit de brieven die hij ná de eerste wereldoorlog schreef.

Dit boek is een monument niet alleen voor mijn vader, maar ook voor alle artiesten die onder dikwijls onbeschrijflijk moeilijke omstandigheden bereid bleven op te treden voor een niet altijd kunstzinnig publiek.

Daarom ook heb ik mij verzoend met de publicatie van deze brieven.

Maar... als ‘verjaarscadeautje’ had ik het nooit geaccepteerd als daar niet was geweest die warmvoelende, meelevende, humorvolle Anke Hamel.

Haar wil ik danken voor de aandacht en haar begrip voor Jean-Louis Pisuisse, Fie Carelsen, Jenny Gilliams en... voor mij

Jenny Pisuisse.