De cirkel. Hommage aan Marie Hertzdahl-Bloemgarten

[p. 78]

De cirkel is rond

WAT IK KENDE VAN FILMS, BOEKEN, FOTO'S EN BRIEVEN, had ik nu in het echt gezien. Auschwitz-Birkenau tartte elke verbeelding. De extreme wreedheid, de zinloosheid, de mensonterende werkelijkheid van die plek. Ik kon er met mijn hoofd niet bij. Dat mensen zoiets konden bedenken en uitvoeren. Duizenden en duizenden andere mensen afslachten. Doelgericht. Ik wist er geen woord voor.

In vijfenzestig jaar was veel verweerd, was hier en daar gerestaureerd. Bovendien, wat was ‘echt’ in dit geval? Natuurlijk had ik soms niet gekeken, of weggekeken. Ik wilde niet alles zien in dat verschrikkelijke Auschwitz. Dat hoefde ook niet. De halve indruk was heftig genoeg. Over het algemeen was het redelijk gelukt om wat zich voordeed in me op te nemen. Zo nodig activeerde ik een filter in mijn hersens: wanneer ik keek, zag ik wel, maar registreerde ik slechts, en hield ik afstand. Uiterlijk gevoelloos had ik waargenomen. Het raakte mijn verstand. Ik beredeneerde mijn verbijstering. Ik had de beelden zoveel mogelijk weggehouden van mijn gevoel. Althans, dat dacht ik.

Terug in Nederland begreep ik pas goed wat er was gebeurd. Of liever gezegd, wat ik had gedaan.

Aan het einde van de lange spoorbaan in Birkenau bevindt zich het International Auschwitz Memorial. Het is een sober, indrukwekkend gedenkteken van steen. In tweeëndertig talen staat er:

Laat deze plaats eeuwig
een kreet van wanhoop zijn
een waarschuwing aan
mensheid. Hier hebben
de nazi's omstreeks

[p. 79]

anderhalf miljoen mannen
vrouwen en kinderen
vermoord. Voornamelijk
Joden uit verschillende
Europese landen.

Het was rustig toen ik in de vroege ochtend langs dit monument liep. Er waren nauwelijks andere mensen. Een zuchtje wind beroerde de bladeren van de bomen. Er kwetterden een paar vroege vogeltjes. Verder was het stil. Ik vroeg me af of mijn grootouders die vogeltjes ook hadden gehoord. Tegenstrijdige gevoelens bekropen me. Als je niet beter wist, zou je het woord vredig gebruiken om de sfeer te kenschetsen. Maar dat kon niet op deze plek. En zeker niet bij zo'n tekst. Ik had de strekking ervan volledig begrepen. Geen twijfel mogelijk. Nooit meer Auschwitz.

Maar hier was ook de nagedachtenis aan mijn opa. Moest hij altijd blijven op een plek die werd beschouwd voor eeuwig een kreet van wanhoop te zijn? Had hij geen recht op zielenrust? Dit was een onmogelijke situatie. Ik kon hem daar toch niet achterlaten als ik terugging naar huis.

Het voelde buitengewoon ongemakkelijk toen ik Birkenau verliet.

Later die dag, toen ik met Stéphanie op de alte Judenrampe was, is het gebeurd. Ter plekke maakte ik de herinnering aan mijn opa los van Auschwitz. Zomaar ineens kreeg mijn opa, die ik zo goed kende van de foto op het dressoir bij ons thuis, in mijn hoofd een waardige rustplek voor zijn ziel. Eindelijk was hij weg van hier.

Ik was niet voor niets gekomen. De cirkel was gesloten.