De cirkel. Hommage aan Marie Hertzdahl-Bloemgarten

[p. 48]

New York Times

OMA'S BROER, HENK BLOEMGARTEN, woont tijdens de oorlogsjaren met zijn gezin in New York. Hij werkt daar voor Shell. Het was zijn vrouw en dochter gelukt om Nederland tijdig voor de Duitse inval te verlaten. Per boot en via Cuba waren zij bij hem in de VS beland. Oom Henk weet in grote lijnen van de oorlog die zich afspeelt in het verre Europa. Het wrede lot dat zijn Limburgse familie trof kent hij, gezien de beperkte communicatiemiddelen van die tijd, zeker niet tot in detail. Totdat hij op een avond in november 1944 zijn krant, de New York Times, openslaat. REFUGEES YEARS IN DARKNESS luidt de kop van een artikel van oorlogscorrespondent Lewis Gannett.⁴⁹ Die reisde mee met de Amerikaanse bevrijdingstroepen en berichtte vanuit het een paar maanden eerder door de Amerikanen bevrijde Maastricht.⁵⁰

Het licht in Europa brandt weer, maar op meer manieren dan de meeste Amerikanen beseffen. Ik sprak twee jonge Nederlanders die twee jaar lang niet buiten op straat konden lopen, totdat de Amerikanen onlangs Maastricht bereikten. Deze twee Hollanders zijn Joods. Hun familie woont al meer dan 300 jaar in Limburg. Zij maakten deel uit van de lokale samenleving totdat de Duitsers in 1940 kwamen. Aanvankelijk werden ze nog getolereerd. Ze mochten nog een paar uur per dag over straat gaan, als ze tenminste een gele ster droegen. Maar ze mochten geen radio meer hebben, geen telefoon, geen auto of fiets. Ze mochten hun niet-Joodse vrienden niet bezoeken en geen niet-Joodse arts of advocaat raadplegen. De melkboer mocht hun huis niet aandoen. Maar ze konden bestaan, ze mochten buiten op straat lopen. Ze konden de zon nog zien.

49 Het artikel bevindt zich in het archief van Lewis Stiles Gannett in de Houghton Library van Harvard University in Cambridge Ma. USA. Ib MSAM 1888.

50 September 1944.

[p. 49]

Op zekere dag in 1942 arresteerden de Duitse autoriteiten tien vooraanstaande Joodse burgers van Maastricht als represaillemaatregel, omdat kinderen voortdurend de bordjes van de parkbanken haalden waarop stond dat het voor Joden verboden was erop te zitten. De vader van Karel en Thilly Hertzdahl⁵¹ was één van hen. Hij werd weggevoerd naar kamp Amersfoort⁵² van waaruit hij één brief aan zijn familie schreef⁵³. Later vernamen zij dat hij was gedeporteerd naar Polen. Sindsdien hebben zij niets meer van hem vernomen. Zij weten ook niet of hij nog leeft.
In juli 1942 verordonneerden de Duitsers dat alle Nederlandse Joden naar Westerbork moesten gaan, om van daaruit oostwaarts te worden gedeporteerd. Van de circa 140.000 Joden die Nederland telde, werden er zo'n 110.000 via Westerbork weggevoerd naar Polen en andere plekken in Oost-Europa. De overige 30.000 Joden ‘verdwenen’ van de aardbodem. Onder wie Karel, Thilly en hun moeder.
Uitgerust met valse papieren vluchtten de drie Hertzdahls via Nancy naar de Zwitserse grens⁵⁴. Daar vonden ze geen onderdak. Vijf dagen lang hadden ze niets anders te eten dan een paar sneden brood en een reep chocolade die ze kregen van een katholieke priester. Ze keerden terug naar Brussel, waar een vriend hen verborgen hield in zijn appartement. Nooit verlieten ze zijn huis. Maar in februari 1943 zijn ze door mensen die ze hadden leren kennen toch verraden aan de Duitsers.
Mevrouw Hertzdahl is opgepakt en weggevoerd naar Polen. Haar kinderen ontvluchtten Brussel. Vrienden van de familie ontvingen drie briefkaarten van mevrouw Hertzdahl van ergens uit Polen. Elke postkaart had in blokletters de volgende boodschap: IK BEN GEZOND EN IK WERK.
De twee kinderen Hertzdahl vonden een veilig heenkomen op de zolder van een hotel, in een dorpje vlak over de grens met België. Op diezelfde zolder waren nog twaalf

51 Lewis Stiles Gannett schreef Herzdahl. Zie ook noot 80.

52 Lewis Stiles Gannett schreef dat mijn opa naar Westerberg (waarschijnlijk bedoelde hij Westerbork) werd gedeporteerd. Dat klopt niet. Mijn opa zat gevangen in kamp Amersfoort. Zie hiervoor noot 53.

53 Mijn opa was sedert mei 1942 geïnterneerd in het Polizeiliches Durchgangslager te Amersfoort. Op 16 juli 1942 is hij van daaruit via Westerbork gedeporteerd naar Auschwitz, waar hij een dag later aankwam.

54 Lewis Stiles Gannett schrijft dat ze naar Parijs vluchtten. Dat klopt niet. Mijn oma heeft met haar twee kinderen - tevergeefs - geprobeerd via de Elzas het neutrale Zwitserland bereiken.

[p. 50]

andere Joden gehuisvest. Meer dan een jaar heeft geen van deze veertien mensen de zolder ook maar één moment verlaten of zelfs maar uit het raam gekeken. Karel en Thilly zijn ervan overtuigd dat niemand in het dorp, behalve de hoteleigenaar, op de hoogte was van de bewoners van deze zolder. Er was voldoende eten in het hotel, omdat er Duitse officieren waren ingekwartierd. De Hertzdahls kregen niet slecht te eten, vertelden ze. Maar hun kracht om door te gaan met leven dankten zij aan een radio. Daardoor konden ze luisteren naar programma's van de BBC en naar een radiostation uit Boston op de korte golf. Daardoor hielden ze het vertrouwen in een goede afloop. De dag nadat de Amerikanen Maastricht hadden ingenomen, konden ze terugkeren naar hun huis. (...) Voor hen is het daglicht van vandaag meer dan een gewoon licht. Het is blijdschap. Elke dag weer is de opgaande zon opnieuw een wonder⁵⁵.

Het is moeilijk voor te stellen wat zich in het hoofd van oom Henk afspeelt als hij in zijn New Yorkse krant leest over het ongewisse lot dat zijn zuster en zwager heeft getroffen, en hoe het zijn neef en nicht in het verre Nederland vergaat. Hij probeert vast snel contact met hen te krijgen. Maar er zal nog lange tijd overheen gaan voor hij meer informatie krijgt over mijn grootouders. Maastricht mag dan al sinds september 1944 zijn bevrijd, elders woedt de oorlog in alle hevigheid door.

55 Ik heb dit artikel in het Nederlands vertaald. Waar Lewis Gannett zich in de feitelijkheden vergist, heb ik de tekst aangepast en dit in de noten verantwoord.