Verzameld werk 3

[p. 115]

De veerman en de jonkvrouw

[p. 116]

Voor Lieveke,
Mijn Kind.

[p. 117]

I

Toen de bedevaart de hele nacht beurtelings gebeden, gezongen en gerust had, kwam zij aan de rivier.

De geestelijke zei dat zij hier een wijle zouden in het gras zitten en zich bezighouden met hun intenties zodat hun hart bereid was als zij het heiligdom binnentraden. Het was nu de tijd dat aarde en vee vruchtbaar werden en de schutsheilige droeg ziekte en voorspoed in zijn handen; hij moest de ziekte weren uit de stal en de oogst beschermen tegen de rampspoed van de seizoenen die groeite en rijpdom bedreigt.

De kleine schare zat neer onder de knotwilgen, zwijgzaam van de lange tocht door de nacht; hun ogen stonden moe en het stof van de wegen maakte hun kleren grauw. Uit de trage loop van het water steeg de frisheid tot hen op en zij rilden in de koele morgen van het voorjaar. En zij die omkeken zagen achter zich, boven het nieuwe groen van de bomen, de kerktoren die zij waren voorbijgegaan. Die scheen zo dichtbij en toch was het reeds lang geleden dat in het ontwakende dorp de eentonige dreun had geklonken van hun gebed.

En als zij gerust hadden en hun gedachten gewend naar het heiligdom waar zij de relikwie zouden eren die zo machtig was over hun leven, trad de geestelijke tot aan de steiger van de overzet en riep: ‘Over, ahoi!’ Uit het lis werd een eenzame vogel opgeschrikt door de kreet die sidderde over de rivier.

[p. 118]

- Dat zal in drie keren moeten gebeuren, zei de veerman. De geestelijke stapte zijn volk vooraan, onzeker tastend in de schommelende boot. Zijn rood gezicht keek voldaan naar de overkant en hij knelde de paternoster in zijn vuist alsof hij gereed was om te slaan. Voorzichtig traden de vrouwen achteraan, de zware rokken schurend over de roeibank, en toen zij zich veilig achtten begonnen zij stil onder elkaar te praten. Tweemaal ging de zware boot heen en weer; zij die reeds waren overgezet keken het bedrijf na van hen die volgden, staande in het gras van de hoge dijk, of zagen het land dat voor hen lag, een land waar alles groen was met in de verte een rij populieren. En onder degenen die wachtten keek een donkere meid met felle ogen naar de veerman. Zij had de anderen laten voorgaan en toen wat overbleef instapte, pakte zij haar rokken saam en sprong in de zwaarliggende boot.

En terwijl alles opnieuw in beweging kwam onder een aanmoedigend woord van de geestelijke en het pad afdaalde naar het wijde schone land, bleef zij een ogenblik staan en trok de veerman bij de mouw.

- O veerman, zei ze, is hier nergens een hofstee waar ze een meid nodig hebben?

Hij zag haar een poos aan en zei bedachtzaam:

- Misschien wel, ik zal eens rondhoren.

Haar felle blik ging over zijn gestalte.

- Van avond komen wij terug, zei ze, ik hoop dat ge dan goed nieuws voor mij hebt.

Dan ging zij vlug de anderen achterna, wendde het hoofd en knikte.

In een gemurmel van gebeden trok de bedevaart verder.

Toen de veerman naar de rode schijn van de zon stond te kijken die, van ver achter de rivier, het water kleurde, hoorde hij gestommel over het houten brugje dat, een eind het land in-

[p. 119]

waarts, over de beek lag. Hij zag een hoopje volk dat naderkwam naar de overzet toe.

Hij dacht aan wat die meid met de felle ogen hem had gevraagd. Hij zou ze naar de boer sturen op de hoeve daarginds, nog juist zichtbaar onder het grijs van de vooravond. Daar hielden ze nooit lang dezelfde meid en hij was zeker dat ze haar kans kreeg.

- Wij zijn terug, veerman, zei de geestelijke voldaan. Zijn gezicht blonk van de felle rosse klaarte die de zon over hem legde; hij raapte zijn toog bijeen zoals een boerin het doet met haar rokken en daalde de steiger af. En de bedevaarders volgden in kleine groepjes. Zij waren gebed en gezang door, want hun taak was afgelopen met het bezoek aan het heiligdom en wereldse woorden en gedachten konden de voorgenomen loop der dingen niet meer hinderen. De geestelijke wachtte en toen hij ze zonder haast zag naderkomen, kreeg zijn gezicht een trek van ongeduld. Hij wist dat de nachtelijke tocht naar huis anders zou zijn dan de heenreis. De paternosters waren in de zak gestoken en de vroomheid was bij de relikwie van de heilige gebleven. Hij zou met een geminderde kudde bij de eerste morgenklaarte in het dorp komen. Ver achter hem kwamen dan nog meisjes en jongens die ongaarne uit de grauwe voormorgen te voorschijn traden.

- Vooruit, mensen, riep hij, maakt een beetje voort. De veerman wachtte geduldig tot de boot vol was. Hij speurde de reuk van brandewijn en ogen die welgevallig van man naar vrouw gingen. Het scheen een gezelschap te zijn dat van een stille kermis huiswaarts keert. Zij gingen de steiger op en sloegen het pad in naar de dorpen waarlangs zij deze morgen waren gekomen. De geestelijke keek ze een ogenblik besluiteloos achterna en bleef dan wachten aan de knotwilgen aan de dijk, de blikken naar het volk gericht dat aan de overzijde geen haast scheen te hebben. Hij voelde dat hij niet meer de heerschappij

[p. 120]

had van de intocht toen hij de middelaar was tussen hen en de heilige waarvan zij gunsten te verwachten hadden. Zij gingen nu voor hun plezier en daar kon hij alleen maar hinderlijk zijn.

Toen de tweede vracht de steiger opging en het pad insloeg keek hij naar de overkant waar de laatsten op de overzet wachtten. Dan gordde hij zijn toog vaster om de lenden en ging verder.

En bij de laatste overzet was de donkere meid met de felle ogen. Zij keek rondom zich naar het land en het water; alles was schoon en rustig en vol van de gouden glanzen der laatste zon en in een knotwilg sjiepte een kleine vogel. De anderen sloegen het pad in waar zij hun voorgangers in de verte zagen bewegen, achteraan de eenzame schim van de geestelijke. Zij wachtte en bleef staan bij de veerman:

- Wel, veerman, vroeg zij.

- Ja, zei hij, daar zal wel iets te vinden zijn voor een meid die handen aan het lijf heeft en dat schijnt wel het geval te zijn met u.

Hij overzag haar: zij was schoon uitgegroeid en sterk, niet met de plompe, kerelachtige kracht die de boerenmeiden halen uit het wroeten in zware grond of het sleuren met onwillige beesten. Zij had ook niet die vormloze, naar binnen gedreven voeten. En haar gezicht was schoon en haar ogen waren vurig met de schittering van de onrustigheid des levens.

Hij wees met de hand naar de overzijde.

- Als het heldere dag is, zult gij de hoeve zien liggen. Zij keek gespannen over het water naar het land dat reeds half verscholen lag in de eerste schemering. Toen zag zij hem aan.

- Dat zal ik niet vergeten, lachte zij, het zal dan toch een goede bedevaart zijn geweest.

En zij ging de anderen achterna. Toen zij omkeek was de veerman verdwenen achter de dijk. Zij hoorde het doffe gerucht van de riemen en vóór haar lag het schemerige land.

[p. 121]

En op een avond zat de veerman voor zijn huisje een boek te lezen.

Hij zat alleen in deze wereld van groen en water in de uitgelezen stilte die overal is waar geen mensen zijn, en die anders is met elk seizoen. Dat is een vreemd geluk dat u nader brengt tot het veelvuldige leven, eeuwig in zijn sluimer en zijn ontwaken. Het water trekt door de stilte en de knotwilgen spiegelen hun rechtstaande twijgen met het nieuwe groen en ginder ver staan de populieren hoog en stil en alles is ingetogen en leeft in zichzelf. En de ziel ademt in het wezen der dingen.

De veerman heeft de hand gelegd over het geopende boek. Hij is jong en zit recht en slank op de bank vóór het huisje. Daar komt een boer die naar de overzijde moet; de ketting slaat met harde klank neer in de boot en de slag van de riemen is het enige leven over het water. En daarna valt weer de grote, levende stilte.

Hij legt het boek naast zich op de bank. De zin van wat hij leest dringt niet door tot hem. Hij leeft nu in deze wondere ogenblikken waarop de gedachten stilstaan en men opgenomen is in wat u omringt. De wolken en de weiden en het water komen tot u en de roep der vogelen wekt de weerklank van uw gemoed.

Daar stond dan plotseling voor hem de meid die in de bedevaart achteraan gelopen had. Zij stond zwijgend en glimlachend vóór hem. En toen hij ze verwonderd aankeek, zei ze:

- Hier ben ik.

Hij antwoordde niet maar zag naar haar daar zij stond, recht voor hem in de avondschijn zoals zij gestaan had die avond van de bedevaart onder de knotwilgen van de overkant. Maar zij was niet verscholen onder de zware, stijve kleren waarin zij haar devotie naar het heiligdom had gebracht; het lichte kleed liet de krachtige vormen van haar lichaam raden en de bruine hals was zichtbaar, vol en rond onder het donkere gezicht.

[p. 122]

- Ja, zei hij, dat zie ik.

Ongevraagd kwam zij naast hem zitten en schoof het boek opzij.

- O, zei ze, kunt gij lezen.

- Ja, antwoordde hij.

Wat een schone man, dacht de meid. Regen, wind en de adem van het water hadden zijn gezicht en zijn handen licht gebruind; zijn gezicht met heldere ogen die zeer ver schenen te kijken, was fijn van trekken en hij hield zijn lang lichaam recht en trots.

- Ik ben bij de boer, zei ze, ge weet wel, op de hoeve die gij mij hebt aangewezen die avond.

- Zo, was alles wat hij antwoordde.

Hij liet zich niet uit de wereld lokken waarin hij met zijn gedachten verwijlde. Hij staarde naar de hemel boven de dijk; de grote vegen van goud boorden door de wolken die door de avond werden samengetrokken en daaronder lag heel de horizont vol van de oranje-gouden lucht. Hij hoorde de adem van de vrouw naast zich.

- En waart ge niet tevreden waar gij waart, vroeg hij ten slotte.

- Ik wou eens wat ander volk zien, antwoordde zij.

- De mensen zijn overal dezelfden, meende hij.

Zij wierp het hoofd achterover en lachte hem aan.

- Niet allemaal, zei ze.

En toen zaten zij een tijd stil naast elkaar. Er was een laatste rumoer van vogelen in de korte, knoestige knotwilgen en de rivier ruiste als de adem van de stilte. Hij stond op en ging de weinige treden op van de dijk. En daar zij naast hem kwam staan, stonden beiden in de bekoring van de avond. Bij het lage tij geurde het slijk vol zware bitterheid door de wilde reuk van het watergroen.

- Het is hier veel schoner dan bij ons, zei de meid.

[p. 123]

Hij vroeg niet waar dat was. Hij keerde zich tot haar.

- En hoe stelt ge 't daar op de boerderij, vroeg hij.

- Ik ken ze allemaal op mijn duimpje, zei ze. De boer, de boerin, de jonge boer en de knecht.

Meer zei ze niet over haar nieuwe betrekking, maar er was een ondeugende glinstering in haar ogen. En terwijl hij de dijk afging, zei hij:

- Ik ga nu wat eten.

Zij knikte.

- En doet gij alles hier zelf, zit gij hier moederziel alleen?

- Ik kan niet beter zijn, antwoordde hij.

Hij ging binnen. Zij stond een poos besluiteloos op de drempel.

- Ik kom nog wel eens weer, riep zij. En daar hij niet antwoordde, - als ik mag tenminste.

Zij ging naar de boerderij toe die achter de schemering van de avond verdoken lag. Het pad liep door struikgewas en langs grachten waarin het zwarte water onhoorbaar vloeide. En zij zong stil voor zichzelf en voelde zich krachtig en vol van de lusten van het leven.

- O veerman, veermannetje, zei ze, schoon veermannetje. Ze zat op haar bed in het beluik waar zij sliep in de lucht van hooi en van dieren. En zij stak de kaars aan om haar gezicht te zien in het spiegeltje. Donker was alles aan haar, haar ogen, heur haar en de donkere huid. En donkerrood waren haar volle lippen.

En hij kan lezen in een boek, dacht zij. Wat een vreemde veerman die in een boek kan lezen. En hoe helder staan zijn ogen en groot en sterk is hij. En een goed leven heeft hij ook.

De boer mag gierig en de boerin knorrig zijn, het gaat over haar heen als het water over de eend. Maar de jonge boer heeft reeds van terzij naar haar gekeken. Hij is schuw en plomp, en

[p. 124]

gehoorzaam aan de ouden. En hoe oud is hij? Toch wel vijfendertig jaar. En profijtig is hij ook. Maar er is iets in alle mannen dat sterker is dan profijt en gehoorzaamheid. Zij weet wel wat het is. Zij is drieëntwintig, maar zij weet het. Zo ineens kan dat opbruisen in een man en dan is hij dronken van zijn levenskracht. Zelfs als zij op bedevaartgang hun gedachten moeten wenden naar heilige dingen.

Zij denkt aan de laatste bedevaart: zij zal teruggaan naar het heiligdom en vragen voor zichzelf. Om de veerman is zij naar hier gekomen; toen zij hem zag in de wazige morgen was het haar of zij hem reeds ontmoet had toen zij dacht aan de man die zij zou willen. Sedert zij zeventien jaar is, denkt zij daaraan. En wat er soms gebeurd is, dat is niet wat zij in haar dromen heeft verlangd. Dat is de schuld van het weekmakende hooi en de zondige duisternis van de schuur. En och God! spijt heeft zij daar niet van. Maar zij zal bidden opdat de hemel het zou vergeten. Zij zelf vergeet het niet, een mens vergeet zo iets niet. Het staat dikwijls opnieuw op in de verbeelding en in de zinnen en dan wordt het weer een werkelijkheid waaraan niet te ontsnappen is.

Die bedevaart heeft zegen gebracht. Het land ligt mals en alles groeit in de wijde vruchtbare nachten en de melk ruist overvloedig uit de volle uiers. En als zij nu een biezonder krachtig gebed doet in het heiligdom, 's morgens als zij nuchter is en een hele dag en een hele nacht aan geen verboden dingen heeft gedacht, dan zal zij ook haar verlangens aan de heilige zeggen.

En in het rosse licht van de kaars blekkert het spiegeltje en daarnaast staart trots en zelfbewust de blik van onze goede keizerin Maria-Theresia, met de kroon op het hoofd en de scepter in de hand. Zou die ook, net zoals een gewone vrouw, zich hebben laten kussen?

- Here God, waaraan denk ik nu, zegt ze half luid tot het printje aan de wand. Zij blaast de kaars uit en door het kleine

[p. 125]

raampje ziet zij in de avond. Daar, verder, zit de veerman, heel alleen en hij leest in een boek en dan gaat hij slapen, heel alleen in dat huisje. En de rivier keert haar water in 't getij en alles daar rond staat verstard in de duisternis.

De boer, de boerin en de jonge boer zitten in de keuken; zij hebben gegeten en zijn voldaan over de maaltijd en over 't werk. Buiten blaft de hond tegen een gerucht dat uit de verte zijn grommende waakzin tart. Zo is elke zomeravond.

- En wij zullen op die meid moeten passen, zegt de boerin, want zij heeft ogen als de gloeiende duivel.

- Ze is goed voor het werk, antwoordt de boer, als haar handen goed zijn mag zij ogen hebben als de duivel of als de aartsengel Michaël.

De jonge boer denkt aan de ogen van die meid en aan haar straffe, vaste lichaam. Ogen als de gloeiende duivel. Hij is traag van gedachten en zinnen, maar hij weet toch wat de gloeiende duivel is; en als het hem overkwam heeft hij zonder veel omhaal zijn geluk beproefd bij de meid die onlangs met geweldige woorden is weggegaan. Ja, die, denkt hij, dat was ook zo'n gloeiende duivel maar niet in wat hij verlangde. Als een blazende kattin was zij, denkt hij, en alleen als zij in een vlaag van tranerigheid zich beklaagde over haar treurig lot was zij gewillig geweest. Zo'n vrouw is wonder, die moet verdriet hebben om plezier te zoeken. En sterk was zij en drukte hem tegen zich aan en gaf hem toen een slag tegen het hoofd dat hij er duizelig van werd.

De andere had ook handen naar het werk, spreekt de boerin verder, maar wat plezier hebben wij eraan beleefd?

De andere was als een stier die hoorndul is, antwoordt de boer, en zij had de mond vol gemene woorden, nog erger dan een scheresliep. Ik geloof dat deze van betere afkomst is.

En dan gingen zij slapen.