Verzameld werk 1

[p. 237]

Hans van Malmedy

[p. 239]

Eerste deel

Hoofdstuk I

Een man gaat door het ven. Het oude Ven. De aarde riekt naar de lente waarin de Paaslelie is opgesprongen. Eenzaam en edel heeft die haar kelk ontvouwd in het struikgewas dat schuilgaat tussen de rotsen.

En door het dal van de Warche springt de vloed, gezwollen door de lente; en de Rû Bayon schiet door de dennebossen en stort over de bergwei die nog drassig ligt van pas gesmolten sneeuw. Over het mos, over de rotsen is het water gewassen en het rukt dalwaarts uit het hart van het mistige ven. Uit de bergspleten sijpelt het, rood van ijzer, en deint uit tot kristal in de lange nederwaartse gleuven. In het dal zal het taaiheid geven aan de huiden die gisten onder de rosse schors, daar beneden in het stadje van hout met de grijze daken.

De man ademt met genot in de jonge zonneschijn. De rook van de heuvels slaat zijn schemering door de bosjes van eikgewas. Dit is de vlam die jaagt door het vuil van najaar en winter, dorre bramen en stokkige ginst, zwart van samengekropt zaad. Het vuur van de lente staat op de bergen.

Het gaat dalwaarts. De man stapt met de regelmaat van hen die in 't gelid hebben gelopen. Hij schudt zijn hoofd in de rilling van de venlucht. Daar ligt Xhoffraix. Langs de kronkelweg tussen de heuvels dalen de smalle wagens op lichte wielen. Zij

[p. 240]

dragen de rilde dennen, geveld vooraleer het sap gestegen is tot uitzwetende hars. Bruine schone stammen. Zij hebben gestaan op de flanken van de heuvels en de sneeuw gedragen die aanstormde met het gehuil van de venwolf.

In de diepte ligt het stadje. De man blijft staan en neemt zijn hoed af. De zon zit op de schaliedaken. Zijn hand wrijft het voorhoofd droog. Diep ademt hij. Hij haalt zijn schouders op en gaat verder.

Op het Plein is het stil. Malmedy leeft in zichzelf gekeerd. Soms schiet het los in rumoerig plezier; dan klakken de bussen en dreunen de herbergen. De republiek en Napoleon hebben het een poos doen jagen in de koorts van legers die doortrokken en zongen en roken naar ledertuig. Duizend jaar wijding, door prinselijke abten meegedeeld aan het domein van hun heerschappij, werd met een schaterende vloek ontheiligd.

Bergen is stilte. De echo is het geluid van de stilte. Hier en daar wallebakken in een kroeg soldaten en gepeupel, maar de goede oude stilte ligt tussen de bergen.

De oude heer staat voor het raam. Heel het Plein kan hij overzien. De vrijheidsboom legt zijn schaduwplek in een driehoek van klaarte; de bron aan de obelisk geeft haar water met trage gemetenheid. Ja, heel het Plein kan de oude heer overzien en het Plein is heel het stadje. In de grote huizen aldaar weet men 't eerst wat er gebeurt en wie bezoek heeft. De ene zijde van het Plein beloert de andere en als men elkaar ontmoet vraagt men naar het nieuws dat men zelf weet. Een hele winter zit het stadje ingesloten tussen de hoge venen en de hoogten van Bernister en Floriheid. Dan sluit de sneeuw de wegen af en de mist trekt een gordijn voor de wereld. Alles wordt dan een gebeurtenis: een groet van de sous-préfet, monsieur de Périgny, of een woord uit het sermoen van pastoor Bragard.

Niet uit nieuwsgierigheid staat de oude heer voor het raam.

[p. 241]

Hij stelt geen belang in de huiselijke nietigheidjes van zijn medeburgers, want hij is geen Malmedyer. Hij is van Keulen en Rijnlander is een adeltitel. Boven het Rijnland rijst de Keulse dom.

Hij geniet van de zon en de lente. Het licht is fris en lavend. Aan de huizen in de schaduwzijde liggen nog de zwarte koude dauwplekken. De winter door is de oude heer ziekelijk geweest; de winter in de Eifelstreek is vol dreigementen voor wie van elders is gekomen. En voor het eerst sedert vele weken heeft hij met genoegen voor zijn ontbijt gezeten en de gezelligheid van de opgedekte tafel genoten.

Bernard komt over het plein gehinkt. Hij is in de zestig en heeft het lastig op de gang sedert een Franse grenadier hem de rug heeft overranseld met de kolf van zijn geweer. Zonder stok gaat het niet; dan krijgt hij het te benauwd in de lenden. Sedert zijn ongeval is Bernard schuw geworden. Als er gevloek is in de buurt trippelt hij verder. Maar bij de welmenende burgers rekent hij het zich als een eer kreupel te zijn geslagen voor de goede zaak. Hij had geprotesteerd toen de paarden de abdijkerk werden ingedreven en de soldaten van de republiek er schennende liederen zongen. Want Bernard had die kerk zien bouwen en zorgde, jaar in jaar uit, voor de hovingen van de abdij. Voorbij nu, alles.

Bij de oude rechter kwam hij nog wel eens over de vloer. Uit kameraadschap voor de huisknecht, Baptiste, en ook omdat hij het gevoel van saamhorigheid had met alles wat van de heerschappij van prins-abt Clemens was overgebleven. Dat was zo weinig, zo heel weinig. Malmedy past zich gemakkelijk aan. Te Deums werden gezongen voor de overwinningen van Napoleon en pastoor Bragard preekte er de lof van de keizer in gezochte stijl.

De oude rechter was vrijwel de enige onverzettelijke en onveranderlijke gebleven. Daar was majesteit en traditie in zijn

[p. 242]

ambt geweest. De torture, de ‘grande et petite question’ had hij steeds met aarzeling toegepast. En zijn scherp mager gelaat had nog meer majesteit bijgezet aan de juridische formules die hij aflas.

Toen hij Bernard zag aankomen, zo deerlijk in het jonge licht van het Plein, voelde hij hoe die laatste jaren het verleden voor goed afsloten. En toen de klopper ging keerde hij de rug naar de zonnige morgen en nam een zetel in de hoek, waar de klaarte van de dag wegliep in de somberheid van het bruine beschot.

Er werd aan de deur geklopt. Heel zachtjes. Baptiste verscheen met bleek gezicht en tranen in zijn ogen.

En de oude rechter trachtte niet te beven en vroeg wat er was

Ze keken elkaar een ogenblik aan en toen zei Baptiste:

- De jonge heer Hans is terug.

De rechter knikte dat het goed was, zijn hand wees dat de oude knecht mocht gaan. De deur ging aarzelend dicht.

Hans.

Twee jaar was hij weggebleven. Zij hadden lang geduurd, die twee jaar. Ziekte was er geweest in huis en stilte. Het was alsof na het geroep en de dichtgeslagen deur van zijn vertrek de stilte zonder onderbreking in het huis was blijven hangen.

En in die stilte van twee lange winters bij haardvuur en kaarsgespokker zag de oude heer voor zich het trotse, woedend gezicht van Hans die was weggelopen om Napoleon te volgen.

Hij had onstuimig bloed, die Hans, edelmoedig en onstuimig. Dat had gestormd onder de geestdrift der nieuwe tijden. Er was een andere klank in de wereld gekomen die geen mens buiten hijzelf had gehoord in het stadje. De landen werden ruimer, een mens was een mens; de wereld was wat anders dan een hoop huizen waarover een abdijklok luidt. Napoleon reed er door;

[p. 243]

de jeugd werd weggerukt van de jammerende moeders en juichte onder het harnas.

Er was geen moeder die jammerde om Hans. Die was zonder jammeren gestorven, haar ogen strak op het nog heel kleine kindje. Haar hart was zo vol van het wonder van het jonge leven dat de angst voor de dood haar niet raakte. Maar de oude heer was in kalme woede rechtgestaan. De wereld die was ineengestort leefde nog in hem. Statigheid van prins-abten over het heimelijk gekijf van monniken.

En het vonnis dat hij toen had uitgesproken klonk nog helder in zijn oren. Sedert die dag had niets anders meer opgeklonken in hem.

Hans ging heel traag op het stadje toe.

Hij voelde de bittere vreugde van hem die rijker is geworden in ervaring en dit weet. Dit plotse overschouwen van het verleden dat vastligt in een hoopje huizen met een lap lucht daarover. De wind rukt er anders door de ruimte en de stap van de paarden op straat heeft een eigen klank.

Malmedy, Mâm'di.

De grote, vierkante vijvers. Vrijdagskost hadden die geleverd voor tientallen geslachten van monniken; en wat verder, de grote vierkante tuinen. Daar had Bernard gewerkt.

Er kwam een ogenblik aarzeling in hem op.

Het had hem natuurlijk geschenen naar huis te gaan. En heel de lange weg was de vreugde van de thuis klaarder in hem opgegaan. Hij had een flink stuk van de nacht doorgestapt en de sterren en de plotse wind hadden zijn vertrouwde gevoel gesterkt. Sterren en wind zijn overal, maar hier staan zij over het ven en de wind neemt zijn aanloop van heuvelrug tot heuvelrug, gedragen boven het eeuwig eenzaam bewegende water.

En nu stond hij plots voor een aarzeling. Naar het grote huis

[p. 244]

op het Plein ging hij niet. Hij was geen hond die binnenkruipt waar hij is buitengeranseld. Zijn bloed sloeg omhoog. En op de maat van zijn stap die vast was en vlug, zegde hij: ‘neen, nooit! neen, nooit!’

Door de trage beweging van de morgen schreed hij, zonder blozen of vertragen. Oude, hobbelige straatjes, jong groen over de tuinmuurtjes en klokslagen uit Sint-Gereonskerk. En het Plein in de zon.

Hij keek niet links. Hij wist hoe alles er was, hoe de gevel stond in het zonnelicht met het stalen geblikker van de ramen. En de grote koperen deurklopper die schitterde. Neen, nooit! Neen, nooit!

En op de stenen leuning van de Warchenne zat hij een ogenblik neer om te rusten en zag boven zich de witte Kalvariekapel schemeren door het geboomte.

De huidevetters die op het Plein wonen zijn mannen waarvoor men zijn hoed afneemt. Menig regiment van Napoleon is op schoenzolen van echt Malmedysch leder zijn dood tegemoet gelopen. De putten waar de huiden liggen te gisten in het rosse sop, worden opengewoeld vóór de tijd.

Heereslieferung. Als er banket is na een zege van Napoleon, zetten zij hun hoge buishoeden op en gaan plechtig in de kerkbanken zitten voor het Te-Deum. Want monsieur le sous-préfet de Périgny, die woont in de kamers van vader-abt, is op hun aanwezigheid gesteld.

Dan knallen 's avonds de bussen en de Malmedyers die niet meê konden aanzitten aan de feesttafel zijn fier dat Malmedy toch aan de hoge dis zat. De huidevetters gaan naar huis, de hoed een beetje grillig over 't wijnblije gezicht. Hoeden af!

De vele vensters van het Plein zien alles. In de heldere morgen is het hart nieuwsgierig: een paard stapt fris door de zon. Waar moet dat heen? De onderpastoor gaat met overhaaste

[p. 245]

stap het Kapucienensteegje in. Wie mag daar ziek zijn?

En daar stapt een sterke jonge man in reispak en kijkt niet eens rondom zich. Dat doen toch alle vreemdelingen als zij over 't Plein komen; die kijken toch eens al die huizen aan met de deftige vensters en men ziet het hun aan: het is schoon.

In alle huizen van 't Plein wordt er geroepen. De huidevetters lopen weg van hun koffietafel en drukken hun beslapen gezicht tegen de ruit. Waarheen gaat hij? En een schelle meidenstem roept onderaan de trap: ‘Juffrouw, Hans gaat over het Plein’.

In het huis aan de overzijde blijft alles stil. De oude rechter luistert naar woorden die lang geleden hebben geklonken en laat zijn hoofd in zijn handen rusten. Hij ziet een knaap lopen met vranke ogen en vrije woord.

En hij zoekt terug het licht van de zon; dat ligt warm tegen de vensters aan. Alles is blauw en licht daarbuiten. Een ogenblik rust zijn voorhoofd tegen de ruit.

In de huizen daartegenover wordt nogmaals geroepen. Ja, ja, de rechter heeft hem zien voorbijgaan. Hoelang is Hans ook weer weggebleven? En was 't niet in Oostenrijk dat hij was? Wel neen, in Spanje, dat weet toch iedereen.

Boven is een gordijn opzij geschoven: een meisje kijkt met ogen die groot zijn van verlangen.

Hans zat aan het venster, in het kleine, drukke straatje dat Chemin-rue heet.

Het volk van Malmedy loopt er graag door. Het is er rap druk omdat het zo smal is en drukte geeft een groot-stadsgevoel. Over de ongelijke kasseistenen slentert de jeugd en de honden snuffelen er langs de riool die er midden door loopt.

De lente kwam van uit het groen in de avond omhoog. En de klok heel dichtbij, haast over zijn hoofd, klepte zachtjes voor het lof. Malmedy ging opnieuw naar de kerk sedert het toegelaten was. Kerkgaan was opnieuw in de mode gekomen.

[p. 246]

Hij raadde het geschuif van de vele voeten die de kerktrappen opgingen, en daarna de ruisende stilte van de kerk. Daar ging hij niet meer heen. Hij was vrijwillig in een nieuwe wereld gesprongen: kerkgaan behoorde tot het oude waaruit zijn geestdrift ontstegen was. Maar de zoetheid van het vrome gebeuren onder kaarsvlam en in de ademtocht van de lente greep hem weemoedig aan.

De deur onder hem sloeg dicht. De twee oude zusters, bij wie hij zijn kamer huurde, gingen naar hun devotie. Zolang de verlopen jonker betaalde zouden zij vriendelijk en gedienstig zijn. A votre service, monsieur. Hans lachte. In onbedwingbare nieuwsgierigheid omringden de oudjes hem met hun zorgen.

In de stad was het nieuwe van zijn terugkeer reeds afgesleten. Men wist niets van hem, want hij sloot zijn vaste lippen in trotse glimlach. Toen had men er maar wat op gevonden. En die waarheid voldeed de mensen.

Hij ging de trap af. De avond lokte naar buiten. In de zwarte schemer lagen de weiden onder de beboste heuvels. De Falizerweg op, langzaam, terwijl de lichten van de stad eenzamer werden en de sterren schoner boven hem kwamen. En de stilte werd zo zuiver dat het water ruiste alsof niets anders in de wereld leefde of bewoog.

Daar was het schoon zitten. Als knaap had hij er halve dagen doorgebracht en die kleine eenzaamheid was voor hem geweest als de volle heerlijkheid van de schepping. Hij wist hoe de zuiver afgespoelde randen roken naar vergane bladeren en het sap van nieuw groen; hij tastte in de smalle ondiepte en de kou schoot in zijn pols.

En toen hij zich oprichtte in het krachtig gevoel dat stijgt uit de lente en de groeiende aarde, hoorde hij een schuchtere stap over de keien.

Hij glimlachte en zei zachtjes:

- Lou.

[p. 247]

Hij hoorde hoe zij hijgde zó dat zij niet spreken kon en nam haar hand.

- Kom, willen wij wat verder lopen?

Hij voelde dat zij ja knikte en zwijgend gingen de twee jonge mensen het bos langs.

Het was er donker met de schemer van de stammen op de duistere hemel; hij zag hoe haar ogen naar hem opkeken. Maar hij zweeg.

Tot zij bleef staan en zijn hand tussen beide haar handen drukte en vroeg:

- Wat moet ge nu van mij denken?

- Dat ge mijn oud vriendinnetje zijt, weet ge 't nog, Lou?

En de opgewektheid van zijn stem maakte haar licht en zij glimlachte en zei gelukkig:

- Ach ja, weet ge 't nog, Hans?

Het was nog zo lang niet geleden: het was de eerste onrust geweest van de kinderen die jonge mensen worden en in een zoen het heelal van de liefdesvreugde menen te bezitten. Hij zag haar gezichtje nog: rond en klein, met een mondje dat bevreemd stond in een gemakkelijke glimlach. Neen, zij was geen kind meer, Lou. Hij had de onrust gezien in haar ogen; klein was zij gebleven, maar zij wist de bekoorlijkheid van haar voller geworden jeugd. En als zij hem gisteren had toegefluisterd hier te komen had hij haar nagekeken. Zij stapte met zacht gewieg in de heupen; neen, geen in Malmedy stapte sierlijker dan Lou.

En toen zij hoorde hoe zacht zijn glimlach was kwam zij naderbij en vroeg:

- Hoe lang zijt gij toch weggebleven, Hans?

Toen werd hij hard en zweeg. Hij dacht aan de nieuwsgierigheid die hem overal aangaapte:

- Zijt ge daarvoor gekomen?

Zij verstond hem. Ach, Hans, waarom zegt gij zoiets tegen

[p. 248]

haar. En zij streelde zijn hand en de lichte geur van haar gebogen hoofdje steeg in hem en hij lichtte haar gelaat op.

En hij kuste haar terwijl zij haar ogen sloot en lachte. En daarna sprak zij zeer lang.

Hij hield haar omsloten, de ogen weg, ver over het donkere dennebos, en terwijl zij vertelde met korte snikjes soms en haar hoofd vlijend langs zijn borst, steeg een grote woede in hem op. Heel de rij van donkere gedachten en vermoedens van het stadje stond vóór hem; en hij vroeg niet waarom zij hem dit alles zegde. Hij luisterde zonder aan haar te denken en bij het hardste en pijnlijkste dat hij hoorde drukte hij haar als met woede tegen zich aan. Telkens keek zij dan dankbaar naar hem op.

Toen hij alles wist, zweeg zij. Zijn ogen stonden wild en hij beefde. Zij werd bang en trachtte te verzachten. Nooit had zij het geloofd, ja, geen mens had het geloofd want het was niet waar. En zij schold zichzelf uit omdat zij het gezegd had en zij had er oprecht spijt van.

Hij wilde haar niet zeggen dat het hem pijn deed, en hij vroeg niet waarom zij hem dit alles vertelde. Zij vond het immers natuurlijk. En hij had haar niet lief zodat het hem niet kwetste dat zij het hem overbracht.

En terwijl hij met haar de donkere weg terug afwandelde en zijn gezicht keerde naar de samengetroepte lichten van de stad, ging haar gebabbel over hem weg zonder dat hij verder luisterde.