Verzameld werk 1

[p. 77]

De soldaat Johan

[p. 78]

Aan die van Gent

[p. 79]

Na zijn jeugd in het leger van de Hertog van Boergondië te hebben doorgebracht, keert de soldaat Johan terug naar de grond. De soldaat zal nooit in hem kunnen sterven, maar evenmin ontkomt hij aan de dwingende macht van de aarde. Hij komt tot het besef van de ijdelheid van een strijd, die enkel om de dynastieke belangen of de imperialistische bedoelingen van de heer gestreden wordt. Als vrije boer, die hij wil zijn op de grond, die zijn werk en zijn zweet vruchtbaar hebben gemaakt, komt hij in konflikt met de abt, die zijn heer is, en met de hertog, die zijn vorst is. Hij trekt opnieuw ten oorlog, thans echter tegen de Franse koning, die met zijn legers de rijpende oogsten der boeren is komen vernielen, en hij sluit zich aan bij de opstanden der stedelingen en landlieden tegen hun hertog en heer. Een nieuw mens wordt hij in dit alles, een die weet dat alleen de aarde en de mens het levensoffer van de mens waard zijn. En teruggekeerd zegt hij dan ook tot zijn kleine jongen: ‘Gij wordt een boer, kleine man, en ook, bij God, een soldaat, die vrije boeren maakt.’ En hij lei zijn wapenrok af en toog aan de arbeid.

[p. 80]

I

Weinige ogenblikken alvorens de hertog Karel de Stoute neergeslagen werd op het veld bij Nancy, viel de soldaat Johan. Hij had de benden, die met hem waren opgerukt, links van hem zien wegvluchten; de paarden steigerend doorheen het voetvolk in de wasem van hun zweet. Hij vocht zonder woede of vrees en werd omgelopen tegen de grond; hij voelde hoe zijn handen uitgleden over de aarde die ontdooid was onder het getrappel van de benden. Hij lag met zijn gezicht tegen de grond en alles werd dof boven hem.

Toen hij opzag was het donker. Rondom hem zag hij de stijve gestalten van mannen die gestorven waren. Hij richtte zich op, ijl in het hoofd en in de buik. In de verte hoorde hij doodskreten en aan de andere zijde de zware rit van paarden. Hij kroop recht en wist dat hij leven zou.

Zijn schouder stond stijf; bloed was aan zijn mouw in klonters vastgevroren. En hij wankelde bij de eerste voorzichtige stappen. Toen keek hij naar de sterren en ging naar het noorden vanwaar hij gekomen was.

Hij wist wat het betekende als overwonnen soldaat door het land te trekken waar hij als vijand was binnengevallen. In de nacht was het woud en het water vol verwijderde geluiden; hij stapte moeilijk en luisterde en in de halve klaarte van de sterrenhemel volgde hij een pad. In het woud slachtten de

[p. 81]

boeren de soldeniers af en aan de rivier werden half verdronken mannen met staken ondergeduwd. Dit was de nacht van Driekoningen.

Hij rustte en at. Het brokkelige brood had de smaak van zijn knapzak; het kleefde aan zijn tong en zijn kauwende kaken, en brandewijn steeg bij de eerste slok helder in zijn lichaam. Hij stampte zijn voeten warm op de hardgevroren grond en hoorde zijn tred in de vriesklare stilte.

En had de soldaat Johan niet stilgehouden bij de boerenkluis, die tussen akker en gracht lag, dan was hij in het verre land van Nancy gebleven met de honderden die er de wolven hebben gevoed. Maar door het luik zag hij het laatste glimmen van het haardvuur en de oude boer die erbij te slapen lag. Hij hield zijn dolk in de hand toen hij binnentrad maar de oude man keek hem aan en wees naar de bank bij het vuur.

Daar viel de soldaat Johan in slaap en toen hij wakker werd, gloeide de koorts in hem; naast hem, op hetzelfde stro, sliep de boer met open mond. De veldfles lag ledig op de bank.

- Gij zijt één van die mannen van Boergondië, zei de boer, ik had u moeten doodslaan.

- Ik ben soldaat, zei Johan.

- Dat is waar, zei de boer.

En in hun woorden lag onafwendbaarheid en gelatenheid. Maar toch zei de boer verder:

- Brandewijn zoals de uwe had ik sedert lang niet meer gedronken.

Zo zaten zij beiden samen in de grijze dag. De hut lag ver buiten de wereld en het gerucht van de pas gestreden veldslag was nog niet tot daar gekomen. En de soldaat Johan sprak:

- De hertog zal weerkomen en deze streek zal een deel zijn van het koninkrijk dat hij wil stichten. Hij is een groot veldheer.

God beware, zei de boer.

[p. 82]

En omdat zij alle twee boeren waren dwaalden hun gedachten af naar de grond, want een koe daarnaast had zacht gemeureld.

- Dat wordt een schoon kalf, zei de oude en hij duwde de deur open van de stal. En allebei stonden ze in het doffe halfduister te zien naar het dier dat zijn vruchtbaar lichaam liet rusten op het stro. ‘t Was lang geleden dat de soldaat Johan nog zo gestaan had in de eerbied van de landman voor het groeiende leven van het vee. Maar hij vond in zijn geheugen uitspraken van zijn vaders boerenwijsheid en herhaalde ze. En de oude boer knikte en was verblijd.

Zij spraken niet veel meer over de oorlog.

En toen nadien het kalf lag vóór het vuur, tussen hen beiden in, was er vriendschap gekomen onder hen. De oude had de wond verbonden aan de schouder van de soldaat en zijn brood met hem gedeeld. En na de derde dag kwam het nieuws tot hen door dat de hertog naakt en stijf gevroren was gevonden op het veld.

- Het was een grote hertog, zei de soldaat Johan, maar ik kan niet geloven dat hij gesneuveld is.

En ‘s anderendaags ‘s morgens, nadat de oude boer hem had gezegd dat alles veilig was, keek hij voor het laatst rond in de hut. Hij ging tot bij de koe die gelaten en stil haar jong zoogde.

- Een schoon kalf, zei hij tot de boer.

Dat was het laatste wat nog tussen beide mannen gezegd werd. Dan stapte de soldaat Johan in de halflichte vroegmorgen naar buiten. Het land waar hij doorheen was getrokken in de zekerheid van de soldaat die gaat overwinnen, lag nu vreemd en dood rondom hem. Hij volgde maar steeds het pad dat eenzaam liep door bramen en struikgewas. Alleen zijn eigen leven bewoog door de stilte.

De soldaat Johan stapte naar het land vanwaar hij gekomen was.

[p. 83]

Het was lang geleden dat hij naar de aarde gekeken had met het oog van de landman. Het land wordt bemind in eenzaamheid en een krijgsman kan niet eenzaam zijn. Het was een groot land waardoor hij stapte, met bossen en schaarse hutten, een land dat zijn eigen leven heeft zonder dat de mens er zich veel om bemoeit.

Hij ademde vrijer toen de streek opener werd. In de bossen stapte hij als een achtervolgde, als de vluchteling die om een verloren veldslag zijn leven heeft verbeurd. Daar hadden de boeren rondgelopen en ‘s nachts vonden de wolven er hun voedsel. Maar dan kreeg hij grote vlakten vol sneeuw voor zich en daaronder lagen de akkers en de weiden, het winterland dat het leven van de volgende oogst in zich draagt.

Een kleine ruige hond kwam hem besnuffelen. Johan gaf hem van zijn brood; het dier knauwde gulzig en bleef lopen in de stappen van de man. ‘s Avonds sliep hij naast hem op stro. ‘Het begin van een huishouden,’ zei Johan in zichzelf.

Toen hij hoorde aan de taal van de mensen dat hij de streek naderde vanwaar hij gekomen was, vroeg hij de weg. Gehuchten waren verlaten alsof brand en pest er hadden huisgehouden. ‘Oorlog,’ antwoordden de boeren. ‘De oorlog is gedaan voor mij,’ dacht de soldaat Johan en hij stapte verder.

De laatste heuvels lagen achter hem; alles was effen rondom; de bomen alleen rezen uit de aarde naar de lucht erboven. ‘Hier woont mijn vader,’ zei Johan.

Maar het huis, dat hij verlaten had voor de dienst van de hertog, stond niet meer overeind. Hij klopte aan de eerste deur; een oude vrouw hoorde hem aan en zei: ‘O zijt gij dat!’ en zij schudde haar hoofd, ‘oorlog’, zei ze, ‘oorlog’. Hij zat naast haar voor een vuurtje van rijshout en hoorde haar verhalen; van soldaten die gekomen waren en gegaan; de enen hadden gebrand uit wraak, dat waren de vijanden; de anderen hadden gebrand opdat de vijand geen dak boven zijn hoofd zou vinden, dat waren

[p. 84]

de vrienden. En men wist niet meer wie vriend of vijand was. Daar zat de oude alleen te suffen; rondom haar waren mensen weergekeerd. Zij hadden allemaal harde gezichten zonder hoop of verlangen. Zij bouwden een hut of een stal en elke avond waren zij verbaasd dat zij die dag toch iets gegeten hadden. Maar het gebeurde ook dat een zich neerlei in de vrieskou en geen kracht had om het hout aan te slepen dat de warmte zou schenken aan zijn doorkilde lichaam. Die werd dan later gevonden met zwarte open mond en anderen kwamen die de hut afbraken.

Maar zijn vader of zijn broers? De oude vrouw wees naar vele richtingen. En de soldaat Johan keek rond waar de vrouw wees. Glooiingen die lang en traag onder de sneeuw naar het zuiden toe strekten, en noordwaarts een lage hemel zonder beweging boven velden zonder einde.

Waar hij stond was zijn dorp geweest. Het was dood voor hem. Wat zijn oog er ooit gezien had, bestond niet meer en hij had er alleen over de aarde gewerkt onder de knel van zijn vader. De aarde die rondom hem lag had hem nooit terug geroepen, toen hij in de gouwen van het Duitse rijk lag of de glorie van het verwoestingswerk genoot dat hij bedreef in het gebied van de Franse Koning.

- Dag vrouw, zei hij.

En hij ging noordwaarts.

Daar is een zachte vallei waar de Durme doorheenloopt. Stilaan wordt het moeras tot weide. Vette weiden waarvan het slijk gemeenzaam is met dat van de rivier en waaruit de zon sterk en hoog gras haalt. En hoger stijgend, maar onmerkbaar zacht opglooiend, staan sparrebossen in de plotse dorheid van de aarde. Weideland en heide liggen daar in vreemde nabuurschap.

De soldaat Johan stapte door de vallei; hij rechtte zich op,

[p. 85]

groot en hoekig en bracht de hand boven de ogen tegen de zon. Weiden zonder vee waarover de eerste zon van de lente lag. Hij liep de dijk langs en toen hij het kreupelhout zag, dat weide en bosland verbond, keek hij om en ademde diep. De hele wijde vallei lag vol glans en drie kerktorens toonden aan waarlangs de rivier liep; de geur van lauwe aarde omringde hem en de blijdschap om het leven, de vreugde die het lichaam zich doet uitstrekken in het gevoel van kracht, vervulde hem.

De bleke blaartjes aan het struikgewas, boven de vormloze hoop van oude bramen, hingen schuchter in het licht. De soldaat Johan lei er een op zijn brede hand en bekeek het met eerbied.

Nooit tevoren was hij hier geweest in dit land waar de sparrebossen boven de vette weiden staan. En in zijn tochten als soldaat had hij niet naar de aarde gekeken. Hij had zijn ogen open getrokken in de grote steden waar de hertog met praal was doorgereden. ‘Nu heb ik de wereld gezien,’ dacht hij toen. Hij zag de prinsen en de veldheren met de standaarden en pages; hij zag de bisschoppen met vreemde gewaden en de hofdames met kleren waarin zij stijf stonden in wondere en ongenaakbare schoonheid.

Dat was voor de soldaat Johan de wereld. En het verheugde hem dat hij dat zien mocht, die gekomen was uit een gehucht waar de mensen nooit de groten van de aarde hadden gezien en beefden als hun afgezanten een deel van hun armoede kwamen opeisen. ‘s Avonds, als de wijn geschonken werd die de stad leverde, voelde hij zich een prins die leefde van andermans goed.

Maar nu ontdekte de soldaat Johan de aarde. Hij had de vette wei betreden; die kleefde aan zijn laarzen in sterke klonters; hij schuurde nu door het kruid van de heide. En overal in de stilte lagen de weiden van de vallei en de bossen daarboven.

Op een plek waar het heikruid stond als een grote kamp-

[p. 86]

plaats, waar aan drie zijden de sparren opschoten en waar de open zijde gekeerd was naar de vallei, smeet de soldaat Johan zijn zak neer en zei tot zijn hond: ‘Ga liggen.’ En hij sprak luidop: ‘Hier wil ik wonen.’