Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Muziek in oorlogstijd¹²³
15 juni 1940 (DGA)

De musicus in oorlogstijd is, enkele uitzonderingen daargelaten, een ontworteld, geteisterd wezen. Eén, wiens dromen en verwachtingen vernietigd werden door de barre realiteit, wiens hoop hem ontviel, wiens voornemens zinloos werden. De muzikant is een man des vredes, hij moge al dan niet over persoonlijke moed beschikken. Zijn werkzaamheid ligt op het gebied van de geest en de toegang tot dit hogere niveau wordt in oorlogstijd versperd door een aantal primaire eisen: die van levensbehoud, honger, dorst en vermoeienis. In oorlogstijd ontleent de kunstenaar aan zijn beroep geen enkel privilege: voor het aangezicht van de dood vallen alle punten des onderscheids weg. Direct en onvoorwaardelijk.

Aan zijn roeping evenwel ontleent de kunstenaar iets wat de niet-kunstenaar niet in dezelfde mate toegekend is: het geloof in, de zekerheid van hogere, want boventijdelijke, waarden. Geschreven en gedrukte muziek kan verloren gaan, instrumenten kunnen vernietigd worden, organisaties en vakgemeenschappen kunnen verdwijnen. Maar de wereld der klanken blijft onberoerd door het oorlogsgeweld.

Het is zonder betekenis of de muziek een tijd lang niet in het centrum der openbare belangstelling verblijft: zolang er kunstenaars leven wier kunst uit roeping geboren werd, die niet uit baatzucht, eigenbelang, ijdelheid of verblindheid toegang hebben gezocht tot de domeinen van Caecilia, zolang er dus nog muzikanten zijn voor wie de muziek heilig is, valt er geen onherstelbaar kwaad te duchten.

De muziek blijft zichzelve, in oorlog of vrede, bij morele, fysieke of economische voorspoed of tegenspoed. En het is zelfs niet gewaagd aan te nemen dat tijden als die wij thans beleven voor de ontwikkeling van de toonkunst nuttig kunnen zijn. Even

123 Toen Pijper deze bijdrage aan De Groene Amsterdammer schreef, had de oorlog hem persoonlijk zwaar getroffen: door het bombardement van Rotterdam was Pijpers huis aan de Schiekade, met zijn verzamelingen en persoonlijk archief, van de aardbodem verdwenen. Ook het muziekleven was in één klap weggevaagd: het conservatorium, waarvan Pijper directeur was, de concertzaal De Doelen, de belangrijkste faciliteiten van het Rotterdamsch Philharmonisch Orkest, zoals het instrumentarium en de bibliotheek, waren vernietigd.

[p. 766]

nuttig als stormen en nachtvorsten voor de oogst. Veel zwakke takken en vruchten zullen afgerukt worden, maar wat overblijft, komt beter tot rijpheid. De belangstelling voor inferieure ‘kunst’uitingen zal ongetwijfeld afnemen, de behoefte aan eeuwigheidswaarde bezittende scheppingen zal zich duidelijker manifesteren dan de laatste jaren het geval was. Wij Nederlanders zullen ook het geloof in en de liefde voor onze eigen nieuwe muziek gemakkelijker verwerven in tijden als deze, denk ik. In theorie is de Nederlandse concertbezoeker wel overtuigd van het feit dat er een Nederlandse muziek bestaat; het zou kunnen zijn dat de praktijk hem, behalve die overtuiging, ook nog het geloof in en de liefde voor zijn eigen kunst zou geven.

Aan ‘muziek in oorlogstijd’ stelt Kronos de hoogste eisen. Men zal niet meer geneigd zijn ‘muziek’ te noemen wat slechts onzinnig vermaak of redeloos geknutsel was. Maar de opbouwende, regenererende krachten van de waarachtige muziek zullen thans hun onmisbaarheid kunnen bewijzen.

Ik voor mij houd mij er vast van overtuigd dat zij hun onmisbaarheid ook zullen bewijzen.

Rotterdam, 11 juni 1940