Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Muzikale onderproductie
25 maart 1939 (DGA)

Terecht vestigt men van bevoegde zijde onze aandacht op het verschijnsel der huidige literaire overproductie; een euvel dat, gelijk Victor van Vriesland in De Groene Amsterdammer van 11 maart laatstleden opmerkte, terug te voeren is op een beangstigend gemis aan zelfkritiek bij de schrijvende en kritiserende instanties.

De letterkunde en de muziek zijn in meer dan één opzicht antipoden, voorbestemd om elkander zelden te begrijpen, soms elkanders complement, vaker nog passieve of actieve tegenstanders te zijn. Ik zou niet durven zeggen dat het de muziek altijd goed gaat, wanneer de letterkunde een kommervol bestaan zou voeren (of omgekeerd); zó simpel en verkeerd liggen de dingen niet. Om actueel te blijven: op het ogenblik gaat het de literatuur en de muziek beide slecht. De (Nederlandse) letterkunde lijdt onder het euvel der overproductie; de (internationale) muziek echter juist aan een onderproductie.

In geen jaren is een dusdanig laag niveau bereikt als op dit moment. De uiterst geringe productie is hier niet het gevolg van een toevallige onderconsumptie, noch van een teveel aan zelfkritiek bij de componisten. Want wat gecomponeerd wordt, komt altijd wel hier of daar tot uitvoering (in Rotterdam bijvoorbeeld, om in ons land te blijven). En de stukken die men ons voorspeelt, zijn voor het grootste deel inferieur aan de producties van een jaar of tien geleden.

Men zal ons niet van een goede-oude-tijd-complex beschuldigen. Vruchtbare perioden werden altijd door schrale tijdperken gevolgd. Het actuele verschijnsel is echter meer dan een normale terugslag, het is een sauve-qui-peut.

De muziek is in landen als Duitsland en Italië uit haar tempels gezet en de straat opgestuurd - in de letterlijke zin van het woord.

De kunst muziek bezat nimmer enige ‘waarde’ voor de brede lagen der tijdgenoten. Bach gold als de geringere van een Telemann, Beethoven betekende voor zijn tijdgenoten minder dan een tienderangs auteur, wiens naam thans zelfs niet meer gekend wordt. De eisen welke men in de dictatoriaal geregeerde landen aan de kunst, aan de muziek moet stellen, zijn actualiteits- en niveau-eisen. Voor de muziek was geen plaats meer in de ‘hogere’ regionen - zij moest zich ter beschikking van de massa's gaan stellen. Hetgeen ons op dit niveau wordt voorgespeeld, is echter dermate inferieur aan het slechtste werk uit het midden der vorige eeuw - óók al geen zeer vruchtbare periode! - dat het mij juister lijkt, hier zelfs geen namen te noemen.

[p. 759]

Het pijnlijke hierbij is dat zowel Duitsland als Italië tot voor kort in hoge mate deel hadden aan de internationale ontwikkeling van de universele kunst muziek.

Echter, in Frankrijk, Engeland, Nederland is de productie ook sterk verminderd, kwalitatief en kwantitatief. Niet omdat van hogerhand geëist werd dat de productie onder het geestelijk bereik van de artistieke analfabeet gebracht zou kunnen worden. Niet omdat men hier aan een volkomen fictieve scheiding tussen joods en niet-joods, tussen cultureel waardevol en ‘entartet’ de artistieke waarheid zou hebben opgeofferd. Maar ook hier blijkt de belangstelling in nutteloze - en desalniettemin volkomen onmisbare - zaken als schoonheid en wijsheid sterk verminderd te zijn. Ook hier tracht men bij de onontwikkelden in het gevlij te komen, liever dan te proberen deze onwetenden tot kenners te ontwikkelen. Ook hier doet een artistiek maar al te vaak onbevoegde kritiek het hare om ieder begrip van niveau, van gradatie uit te wissen. Men vecht tegen spoken en laat inmiddels zijn huis leeg stelen.

Inderdaad - het is de weg van de geringere weerstand. Iemand die het vak componeren verstaat - het is tenslotte een ambacht, als timmeren of tuinieren - kan makkelijker een stukje vervaardigen dat door het merendeel der kapelmeesters en achtennegentig procent van het publiek aantrekkelijk wordt gevonden, omdat het onorigineel, namaak is!, dan een compositie waarin eisen gesteld worden: eisen aan de auteur, de executanten, de toehoorders. Van Vriesland ziet ‘het enige middel om de noodlottige kringloop te doorbreken [...] in de vorming van een kader van verantwoordelijke, doelbewuste en zeer deskundige (letterkundige) beoordelaars’. Hieraan zijn wij in musicis (nog) niet toe. Wij zouden reeds tevreden zijn als de componisten, de scheppende instanties, zich hun taken wat scherper bewust wilden zijn. Met het leveren van actuele muziekjes, het schrijven van ten naaste bij geslaagde werkstukken, het epateren van de muzikale hartstochten des braven burgermans wordt immers de vooruitgang nauwelijks gediend.

De jaren 1925-1932 beloofden veel voor het componeren in Nederland. Weinig, te weinig, van die beloften is in vervulling gegaan. De Nederlandse componist heeft thans, in 1939, niet meer het recht zijn onderproductie toe te schrijven aan een onderconsumptie van het tegenwoordige publiek: hetgeen hij in 1929 van zijn hoorders eisen mocht, wordt thans in verhoogde mate van hemzelf gevraagd.