Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Pianoconcert nr. 2 van Ernst Křenek
26 maart 1938 (DGA)

Concertgebouw, 17 maart 1938

Wij zullen er een nieuwe naam voor moeten bedenken. Tot dusverre wist iedereen wat bedoeld werd met Moderne Oostenrijkse Muziek. Hoe de muzikale mentaliteit van de scheppers van deze kunst met de Anschluss te verenigen zal zijn, laat zich voor-

[p. 731]

alsnog niet voorspellen.⁸⁸ Modern is voortaan verboden, Oostenrijk bestaat niet meer en over het begrip Muziek lopen de meningen van de machthebbers ver uiteen. Het zou evenwel van een ongezond optimisme getuigen, wanneer wij durfden verwachten dat het met de muziek van Schönberg, Berg, Webern, Křenek en hun geestverwanten beter zou aflopen dan het geval is geweest met Hindemith.⁸⁹ Dezerzijds wordt geen parallel getrokken: Hindemith en Webern, om een enkel voorbeeld te noemen, hebben juist zoveel van elkaar als Zweers en Saint-Saëns. Het gemeenschappelijke zal wel alleen in de Ontoelaatbaarheid van het geval komen te liggen; een overheid die Hindemith in de ban doet, zal weinig anders kunnen handelen met waarlijk radicale uitingen. Zo beschouwd zal het concert van 17 maart laatstleden in de annalen der historie misschien nog eens geboekstaafd worden als een der ultieme Daden van Betekenis...

Niet dat het Amsterdamse publiek er zo over scheen te denken. De warmte, het enthousiasme en de applausorkaantjes waren voor Bruno Walter, onverschillig of de aanleiding daartoe gevonden moest worden in de noten van Weber, Strauss of Brahms; onverschillig ook of de uitvoeringen in kwestie nu bepaald artistieke gebeurtenissen van het Toscanini-formaat konden heten. Křenek werd met het welbekende beleefdheidsapplaus naar boven gestuurd en men zou zelfs niet eens mogen zeggen dat het billijk geweest ware anders of meer van de Concertgebouw-populatie te verwachten.⁹⁰

Waargenomen als pianoconcert viel er zelfs voor de neofiel niet zeer veel te bewonderen in Křeneks opus 81. De muziek staat of valt daar echter niet mee. Onze opvatting van een concertstuk is in de ogen der radicale Weners waarschijnlijk volkomen verouderd. Wij verwachten spel in een concert, acrobatie desnoods, doch liever iets schoners en sierlijkers. De gebieden der Diepzinnigheid en der Conflicten, met hoofdletters, zijn uit de aard der zaak zeer hoog verheven, doch in die landen verwachten wij geen concert-spelen, noch ook de pure schoonheid. Het klinkt welhaast als een nauwelijks toelaatbare lichtzinnigheid, onder de huidige omstandigheden naar schoonheid te verlangen, naar rust en wijsheid. Maar als een superieure menselijkheid nu zelfs in de muziek al taboe is, waartoe dan nog verder gecomponeerd?

Křeneks nieuwe compositie is een ernstig, weloverwogen, voortreffelijk gerealiseerd werkstuk, in het - helaas nog steeds vrijwel ontoegankelijke - klankgemiddelde van Schönberg c.s. Minder dramatisch, minder potent dan de muziek van Alban Berg, doch anderzijds minder afgestreden dan het oeuvre van Webern. Klonk de opmerking niet als het vragen om het mannetje uit de maan, wij zouden wensen dat men er ten spoedigste een herhaling van gaf. Dat zou tevens een welkome gelegenheid zijn om aan de uitvoering van het orkestrale gedeelte nog enige niet overbodige aandacht te besteden. In dynamisch opzicht bijvoorbeeld bleven zeer vele wensen onvervuld.

88 De Anschluss van Oostenrijk bij Duitsland vond plaats op 12 maart 1938.

89 Zie voetnoot 142 bij het artikel van 15 december 1934.

90 Křenek speelde zelf de solopartij van zijn Tweede pianoconcert.

[p. 732]

Eén ding is zeker: in de woestenijen van zijn tegenwoordig oeuvre heeft Křenek een aanmerkelijk deel van zijn jeugdzonden (Jonny spielt auf, onzaliger nagedachtenis) nu wel geboet. Het is alleen de vraag of men in deze ‘Luft von anderen Planeten’⁹¹ ademen kan, op de iets langere duur...

Met deze beschouwingen zouden wij echter te ver uit de buurt van de muziekkroniek geraken. Wellicht geeft de geschiedenis zelf nog eens antwoord op deze, de allerbelangrijkste vraag.

91 De tekst van Stefan George die Schönberg gebruikte voor zijn Tweede strijkkwartet begint met de regel ‘Ich fühle Luft von anderem Planeten’ (uit Georges gedichtencyclus Der siebente Ring).