Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

[p. 720]

Alfredo Casella: Concerto per orchestra⁷¹
1 januari 1938 (DGA)

In het jubilerende Concertgebouw woonden wij het Italiaanse concert bij: Vivaldi-Verdi-Respighi-Casella-Rossini. De noviteit was van Casella en een kritische behandeling van dit werkstuk zou niet meer dan drie regels in beslag nemen; muzikale beschouwingen kan men aan een luchtledig bezwaarlijk wijden. Iets langer zou men misschien willen verwijlen bij de snorkende tafelrede van Casella's hand, welke dienst heette te doen als programma-inleiding. Maar belangrijker dan deze actuele observaties was de bezinning dat het pas twintig jaar geleden is, ten naaste bij, dat de besten, ook der Nederlandse kritische geesten, de cultuurstromingen waarvan Casella een der exponenten is, in het geheel niet vermochten te onderkennen. Matthijs Vermeulen citeert in zijn Twee muzieken (1918) met instemming G. Jean-Aubry, die de antithese stelt tussen ‘de muziek der rassen, de muziek van het land, van het volk’ en ‘de muziek van het systeem, van de theorie, van het dogma’.⁷² De eerste soort werd dan in de geallieerde landen geschreven, de tweede in Duitsland. Tegenwoordig denkt iedereen bij de woorden ras, land en volk aan geheel andere zaken en plaatsen dan wij twintig jaar geleden konden voorvoelen. Het verschijnsel is niet nieuw, maar de aspecten die zich steeds duidelijker gaan aftekenen, zijn wel zeer veel verontrustender dan de ergste pessimisten in de jaren 1914-1918 durfden voorspellen.

Het is misschien een troost, zij het een schrale, dat de ontwikkeling der gebeurtenissen in deze materie wel zeer rijk is aan ongewild komische situaties. In 1918 kon Vermeulen nog laten drukken:

Een der vurigste, actiefste en geniaalste jonge Italiaanse componisten, Alfredo Casella, werd de vorige winter nog uitgefloten in het Augusteo [...]. Hij dirigeerde in 1911 met het Concertgebouworkest zijn Suite en ut, een symfonie en een rapsodie op Zuid-Italiaanse melodieën, [...]. Het somberste Italië van Ravenna leek in de donkere, lange, spichtige, mechanisch gebarende Italiaan herrezen. Wij hebben deze muziek toen laten stranden op onze atoonste onverschilligheid en het Concertgebouw, dat Mahler erdoor haalde, dat Schönberg en verschillende andere betwiste auteurs met een soms geheimzinnige hardnekkigheid trouw bleef, is op Casella nooit teruggekomen. Waarom niet?...⁷³

71 De begeleidende redactionele tekst bij dit artikel luidde: ‘Door het speciale poolnummer en het nummer dat met Kerstmis verscheen, kon onderstaande beschouwing van onze medewerker voor muziek, Willem Pijper, geschreven naar aanleiding van een der Concertgebouw-concerten, eerst heden geplaatst worden.’ Het concert naar aanleiding waarvan dit artikel geschreven werd, vond plaats op 9 december 1937.

72 Vermeulen (1918), deel II, 84.

73 Pijper heeft uit het citaat twee fragmenten weggelaten. Alleen de tweede weglating heeft hij met [...] gemarkeerd. Het eerste luidt: ‘toen hij de Romeinen zijn Élégie héroïque (à la mémoire des soldats italiens tombés pendant cette guerre) dirigeerde. Ik zie Casella nog voor me uit de tijd dat hij Europeër wilde zijn, te hooi en te gras karakteristieken compileerde uit alle stijlen van ons werelddeel en zijn carrière begon met twee bundels voor piano, À la manière de..., geestige en verbluffend handige parodieën op de manier van alle actuele componisten.’ Het tweede: ‘alle jeugdwerken van een wonderbaarlijk begaafd auteur, die toen 27 jaar was en op wie de tijd zijn vervaarlijke vloek had geladen: monomanieën voor gewelddonders, klankencataclysmen, piramidale fantasmas.’ Vermeulen (1918), deel II, 88-89.

[p. 721]

En in 1937 schrijft Arntzenius in dezelfde Telegraaf over dezelfde Casella, ‘sinds jaar en dag enfant chéri aan de Van Baerlestraat’, dat er thans:

?...voor het Concertgebouw wellicht aanleiding (zou) kunnen bestaan de zaak Casella als afgedaan te beschouwen en wat het moderne Italië betreft, eens met meer belangstelling naar kwaliteit te zoeken. Iets dat men in een figuur als Malipiero - om er maar één te noemen - zonder twijfel zou vinden.⁷⁴

Inderdaad. Dat Casella's muzikale capaciteiten niet die van een componist waren, hadden sommigen in 1918 ook reeds voor zichzelf uitgemaakt. Maar een carrière in het verpolitiekte muziekleven van het tegenwoordige Europa heeft niets, volstrekt niets, met muzikaal talent te maken. Ook deze boutade is verre van nieuw, doch men zou willen dat men zich te bestemder plaatse van dit inderdaad ruïneuze feit wat nauwkeuriger rekenschap durfde te geven. De muziek immers dreigt een wingewest te worden van allerlei in wezen anti-artistieke stromingen; een vermolmingsproces gaat door tot algehele vernietiging bereikt is en de tijd is niet ver meer dat wij hier in Nederland in muzikaal opzicht zullen terugvallen op het internationale niveau van Groenland of Madagascar. Zolang Willem Mengelberg in naam de leiding van het voornaamste Nederlandse concertinstituut blijft voeren, kan een schijn van bloei worden gehandhaafd. Maar daarna? Er is geen continuïteit, geen artistiek en cultureel verantwoordelijkheidsbesef. De ‘successen’ van een Casella, van een poker-Stravinsky, zijn evenzovele aanslagen op de kunstzinnigheid, de muziekliefde van het Nederlandse volk.

De ontvangst van dit nieuwe stuk, dat door sommige critici, naar ik me heb laten vertellen, voor fascistische muziek werd uitgemaakt, een kwalificatie waarvan de inhoud mij ontgaat, was met dat al niet zeer glorieus. Zelfs de rokkostuums en grote avondtoiletten, die geacht worden het hunne bij te dragen tot de sanering van ons nationale muziekleven, schenen niet zeer enthousiast gestemd voor een muzikale as Rome-Amsterdam.

Waarschijnlijk herinnerde men zich vaag dat as in de muziek niets met draaien te maken heeft.

74 L.M.G. Arntzenius, ‘Italiaansche avond in het Concertgebouw’. De Telegraaf, 10 december 1937.