Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Muziek en publiciteit⁵⁵
5 juni 1937 (DGA)

Wanneer de reclamechef van een chocoladefabriek in de advertentiekolommen van de Nederlandse pers doet afdrukken: ‘De sportsman die nalaat dagelijks twee van onze prima Plaktong-repen à 5 cents te nuttigen, sterft aan ondervoeding vóór zijn tijd’, dan slikt het chocoladekopende publiek deze nonsens zonder er zelfs maar om te glimlachen. Het is ‘maar reclame’ en dus de moeite van het overdenken niet waard. Is de chocolade beter, aantrekkelijker verpakt en aromatischer dan die van andere fabrikanten, dan slikt datzelfde publiek zelfs de Plaktong-repen - en de man die het succesvolle slagzinnetje uitdacht, voelt zich veeleer een verdienstelijke employé dan de grove leugenaar en de belachelijke zwetser die hij inderdaad is - zij het ook om den brode.

Wanneer de publiciteitschef van een politieke partij op de reclamezuilen van onze Nederlandse steden doet aanplakken: ‘De man die nalaat de kandidatuur van Klaptong te steunen, is persoonlijk aansprakelijk voor het te verwachten bankroet van de Nederlandse Staat’, dan wordt daar al evenmin om gelachen. Lijkt deze kandidaat betrouwbaarder, beter gekleed en welsprekender dan zijn mededingers, dan maakt

55 De houding van Willem Mengelberg ten aanzien van nazi-Duitsland was sinds september 1935 een voortdurende bron van conflicten en polemiek. Voor hem hadden kunst en politiek niets met elkaar te maken; bovendien zou het volgens hem bij de uitingen van antisemitisme in Duitsland slechts om incidenten gaan. In reactie op Mengelbergs uitspraak dat men in Duitsland geen principiële bezwaren zou hebben tegen de muziek van Mahler, stelde het liberale Tweede Kamerlid G.A. Boon (1882-1962) in Het Vaderland van 22 mei 1937 voor om 20.000 gulden bijeen te brengen, waarmee het Concertgebouworkest in staat zou worden gesteld in Berlijn onder Mengelbergs leiding een concert te geven met muziek van Mahler en Mendelssohn. Uiteraard gingen Mengelberg en het Concertgebouworkest hier niet op in. Micheels (1993), 88-114.

[p. 713]

Klaptong vrij veel kans gekozen te worden. En zelfs wanneer de nieuwgekozen kandidaat blijken zou geven volstrekt niet voor zijn taak berekend te zijn, niettegenstaande uiterlijke betrouwbaarheid, representatie en retoriek - dan nog zou geen mens erover denken de reclamechef ter verantwoording te roepen. En deze functionaris zal zich misschien met spoed aansluiten bij een andere politieke partij, doch zonder merkbare gewetenswroeging, zonder een ogenblik gekromd te gaan onder het schuldgevoel een bedrieger te zijn.

In zaken, en in de politiek, kan van allerlei wat op cultureel en intellectueel gebied eigenlijk niet zo goed mogelijk is. De directeur van een muziekinstelling die in de gratis reclamekolommen van het persgesprek verklaart dat ‘men’ in Duitsland geen principieel bezwaar heeft om een compositie van Mahler in het programma op te nemen en dat diezelfde ‘men’ hem, Mengelberg, er zelfs om verzocht heeft, maakt zich schuldig aan het verstrekken van onjuiste, want onvolledige, informaties.⁵⁶ Natuurlijk heeft niet iedere Duitser bezwaar tegen symfonieën van Mahler - een dergelijke collectieve luciditeit zou zelfs in het best georganiseerde land van de wereld ondenkbaar mogen heten - maar dat was de kwestie niet. De vraag was: welke ‘men’ geen bezwaar had. Als minister Goebbels bedoeld was of de redactie van Der Stürmer, dan zou dit nihil obstat tenminste enige betekenis hebben gehad. Maar blijkens het interview in De Telegraaf van 25 mei 1937 was minister Goebbels niet bedoeld... Liever dan ons te verdiepen in de vraag welk notabel Duits Mahleriaan op het ogenblik enige maanden concentratiekamp over zou hebben voor zijn overtuiging en die van Willem Mengelberg, willen wij constateren dat het, zacht gezegd, ongezond is reclamecampagnes te organiseren voor een artikel dat zó sterk aan bederf onderhevig is als kunst.

De verdienste van mr. G.A. Boon is dat hij Mengelberg gedwongen heeft in te zien dat kunst ook nog wel eens op een andere manier niet met politiek te maken kan hebben dan overeenkomt met zijn, Mengelbergs, particuliere inzichten. Politiek bestaat namelijk niet uitsluitend uit het ontkennen van feiten...

Het ziet ernaar uit dat de vrienden van mr. Boon de toegezegde f 20.000 in portefeuille zullen houden. Wat voor niemand jammer is. Ik vermoed namelijk dat mr. Boon te optimistisch is, wanneer hij meent dat op het ogenblik te Berlijn een gemengd publiek te vinden zou zijn voor een uitvoering van een symfonie des Juden Gustav Mahler - zelfs al werd die uitvoering gedirigeerd door de intieme vriend van de componist en gefinancierd door Nederlanders, vulgo Grenzdeutschen.

Mengelbergs geloof in allerlei van oudsher voortreffelijke eigenschappen van het Duitse volk, zijn voorgeslacht, heeft hem parten gespeeld. Hij overziet echter de dimensies niet meer. Op dit ogenblik vol te houden dat men in Duitsland kunst en politiek zou kunnen scheiden, is of een ontoelaatbare lichtzinnigheid, of een smakeloze reclamestunt.

Inzake culturele aangelegenheden - en tot voor kort had de muziek, zoal niet met politiek, dan toch nog wel iets met beschaving te maken - kan men niet met slagzinnen werken. Het systeem dat past voor verkiezingscampagnes en chocoladerepen, deugt

56 Mengelberg deed deze uitspraak in De Telegraaf van 18 november 1936. Micheels (1993), 92.

[p. 714]

niet voor de kunst. Een weinig meer matiging, een iets nauwkeuriger onderscheid maken tussen artistiek belangrijke daden en particuliere, bijvoorbeeld Berlijnse, successen zouden aan het Concertgebouw-beleid ontegenzeggelijk ten goede komen.