Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

[p. 709]

Götterdämmerung⁴⁸
1 mei 1937 (DGA)

Wagnervereeniging, 29 april

Het is inderdaad mogelijk het verband tussen de vier avonden van Wagners Ring des Nibelungen buiten beschouwing latende, een Walküre of een Siegfried als een afgesloten geheel te beschouwen. Met de beide hoekstukken van de tetralogie is dat moeilijker. Rheingold eindigt met een meters hoge komma-punt en het begin van Götterdämmerung vooronderstelt op zijn minst de voorstudie van volle drie avonden Germaanse mythologie. De scène met de Nornen is bijvoorbeeld slechts begrijpelijk voor hen die met de inhoud van het voorafgaande vertrouwd zijn.

Het spreekt natuurlijk vanzelf dat dit, anno 1937, voor het merendeel van de bezoekers van de Wagner-voorstellingen tot op zeer grote hoogte het geval is. Wij hebben het grootste respect voor de pioniers van Wagners ideeën, die hier, vóór 1900, getracht hebben de filosofie, de mythologie, de metafysica en de hocus-pocus, aan dit oeuvre inherent, voor de kunstgevoelige Nederlander toegankelijk te maken. Het moet een monnikenwerk geweest zijn. De Wagner-exegese overtreft alles wat ooit over, naar aanleiding van of in vervolg op het oeuvre van een kunstenaar aan de orde gesteld is. Nuchtere beschouwing der feiten leert ons echter dat de invloed van deze kunst op de Nederlandse muziekproductie relatief gering gebleven is. Frankrijk bijvoorbeeld heeft zeer veel meer schade door het Wagnerisme geleden dan wij.

Götterdämmerung staat van al Wagners werken het meest in de superlatief, zowel in het positieve als in het negatieve. Nergens toonde de meester zich groter beheerser van spanningen, nergens was hij gigantischer, zwaarder, ernstiger, eindelozer, diepzinniger of hartstochtelijker. Persoonlijk moge men zich sterker aangetrokken gevoelen tot de ietwat grotere wijsheid van Meistersinger of de wellicht juistere apperceptie van het vrouwelijk instinct uit Tristan. De lapidaire psychische gegevens die Wagner in deze godenschemering ter vernietiging (lees: sublimering) van zijn panseksueel (dat wil zeggen infantiel) Walhalla behoefde, de gegevens, geprojecteerd in Siegfried en Brünnhilde, zijn evenwel volkomen ter zake dienende.

Men zou zich er soms over willen verbazen dat nog geen musicologisch geschoold psycholoog de lokalisering in het infantilisme van de in en door Wagner werkende driften beproefd heeft. Zij die van psychologische standpunten uit over dit oeuvre hebben geschreven, lieten zich, naar mij wil voorkomen, door de metafysica en de uiterst verwarrende kosmogonie op een dwaalspoor brengen. Wanneer men Wagners Walhalla inderdaad her-kend heeft (‘kennen’ kan hier, ter verduidelijking, vertaald worden, bijvoorbeeld in ‘con-naître’), dan zijn vele raadsels en raadseltjes opgelost.

48 Annalen 3138.

[p. 710]

Het raadseltje, onder andere, van de macht die een zo ‘ontoegankelijke’, zware en slecht geproportioneerde kunst uitoefent op het grote, niet filosofisch georiënteerde en de muziek louter instinctmatig ondergaande lekenpubliek...

Het bovenstaande werd geschreven naar aanleiding van de voortreffelijke opvoering onder een suggestieve leiding van Kleiber. Voor ons is zo een opvoering, hoezeer ook een ding van betekenis, geen cultus, geen quasi-sacrale handeling. Onze nuchterheid, ons gevoel voor humor maakt ons tot op zekere hoogte immuun voor het gif waaraan Siegfried, bloedbroederschap drinkend, pochend en snoevend, voor onze ogen te gronde gaat.

Ik geloof dat die nuchterheid, bovenbedoeld, een onzer grootste nationale deugden is.

Alle volkeren bewerkstelligen de eenmaal noodzakelijk geworden ontgoddelijking van hun hemelingen op hun eigen wijze: Zeus werd in stiervormige gedaante of in de staat van regen naar de aarde gehaald; Wagners goden hurken somber om het houtvuur van de omgehakte wereldboom. Maar de Hollander maakt liever een leerdicht: ‘Een god, die 't al beheerst, bestraff' zichzelve eerst’ (Vondel, Faëton, vierde rei).⁴⁹ Hieraan laat Vondel voorafgaan:

De zon heeft nooit ontdekt
Aan Juno Jovis' snoeperijen,
Boeleringe, en ontuchtig vrijen,
Noch hare wraak gewekt.

In de Ring des Nibelungen is het nu juist precies om die wraak te doen... En te denken dat een Wagneriaan Vondeliaanse definities ten aanzien van Wotans geslachtelijke moeilijkheden zou durven gebruiken - neen, zoiets is helaas volkomen ondenkbaar! Hoe jammer dat ook is, voor Duitsland, en misschien nog meer voor de Europese beschaving...

49 Pijper componeerde juist in 1937 zijn toneelmuziek bij Vondels Faëton in opdracht van de Wagnervereeniging.