Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Russische muziek in het Concertgebouw
23 januari 1937 (DGA)

Alexander Schmuller had gelijk, inzake Rusland, al bracht hij zijn gelijk ook niet steeds onweerlegbaar onder woorden. Het Concertgebouw-programma van 14 januari bevatte Schmullers opstel over Glazoenov, geschreven voor het abonnementsconcert van 8 november 1931 en dit stuk bleek bij herlezing aanmerkelijk gewonnen te hebben. Inderdaad, hetgeen men met Schmuller de ‘nieuwe’ Russische school zou kunnen noemen, omspant een muziekhistorische periode van nauwelijks vijftig jaren. Begonnen tussen 1860 en 1870, was het met deze Russische muziek bij een L'oiseau de feu (1910) reeds afgelopen.

Wij hier in West-Europa dachten dat Stravinsky, en misschien zelfs Prokofjev, doende waren die nieuwe Russische muziek, de erfenis van Rimski, Moesorgski en Tsjaikovski, verder te beheren en tot bloei te brengen. Het heeft een twintigtal jaren geduurd, vóór men er zich hier rekenschap van geven kon, dat noch Prokofjev, noch Stravinsky werkzaam waren in deze richting. Eerstgenoemde niet: door gebrek aan talent, Stravinsky niet: uit gans andere, hier niet nader te onderzoeken overwegingen.

Van hetgeen zich in Rusland, inzake de Russische muziek, afspeelt, hebben wij geen flauwe voorstelling. De Stravinsky-epigoon Markevitsj heeft met het begrip Rusland, naar het mij voorkomt, even veel of even weinig te maken als Stravinsky zelf, bijvoorbeeld, met Frankrijk. Van Sjostakovitsj kennen wij een paar bladzijden muziek, rijk aan beloften. En verder horen wij van conflicten tussen cultuurministeries en componisten, meer dan van de muziek, het onderwerp van die conflicten.

Wanneer wij het nog eens ooit beleven zullen dat er weer van artistieke en culturele uitwisseling tussen de landen sprake kan zijn, dan voorzie ik een periode van verbijsterende ontdekkingen. Wordt er bijvoorbeeld in Duitsland nog gecomponeerd, buiten de belangensferen van Reichskulturkammer e.a.? En wat voor muziek is dat? Hetzelfde inzake Italië, hetzelfde inzake Rusland. Wat weet men daar van onze West-Europese muziek? Wat van het meest nabije verleden? Niets immers.

Hier in Nederland konden wij, indien wij waarlijk culturele ambities koesterden en niet slechts economische, in dit tijdsgewricht zeer bijzondere diensten aan de beschaving bewijzen. Onze staatsvorm laat ruimte voor elk initiatief op cultureel-artistiek gebied. Het particulier initiatief vond de mogelijkheid tot uitgave van werken der in Duitsland verboden literatoren, maar op muziekgebied vond niets van dien aard nog plaats. Het Concertgebouw zou bijvoorbeeld een nieuw Russisch muziekfeest kunnen organiseren, de Wagnervereeniging zou in dat kader een paar opvoeringen mogen

[p. 700]

brengen van Sjostakovitsj' (in Rusland al dan niet verboden...) opera,³⁰ men zou daar een koorconcert en een paar kamermuziekuitvoeringen aan kunnen toevoegen - en ik maak mij sterk dat geen enkele communistenhater hier van cellenbouw of ondergrondse organisatie zou gaan fazelen, gezien de stevig nationaal verankerde positie van instituten als Concertgebouw of Wagnervereeniging. Men zou dat evenwel op eigen initiatief moeten doen en niet op instigatie of met behulp van cultuurministeries. Op dezelfde wijze zou men ook notitie behoren te nemen van de huidige Duitse muziekproductie - het lijkt immers onaannemelijk dat een dermate grondig muzikaal in cultuur gebracht gebied in vijf jaren niet anders zou opgeleverd hebben dan het Horst-Wessel-lied.³¹ Onnodig te zeggen dat ook zulk een manifestatie uitsluitend op eigen, weloverwogen en welverantwoord initiatief zou moeten geschieden. Wanneer iets van deze aard gebeurd was, wanneer er dus eindelijk eens sprake geweest was van daden, dan zouden conclusies getrokken kunnen worden, conclusies die voor de Europese beschaving van verder strekkende betekenis zouden zijn dan de ‘inzichten’ die via de diverse persagentschappen over onze hoofden worden uitgestrooid en die geen ander resultaat hebben dan een steeds verder verstarren in vooroordelen - tot schade van onze ontvankelijkheid, tot schade van de beschaving. Men zou over deze abstracte transactie te bevoegder plaatse eens kunnen gaan denken...

Het concert van 14 januari gaf ons deze beschouwingen in de pen. Omdat dit programma alle cultureel-artistieke wensen volmaakt onbevredigd liet. De ‘Russische muziek’, ontstaan tussen 1878 (Tsjaikovski's Vioolconcert) en 1910 (L'oiseau de feu van Stravinsky) heeft niemand onzer meer iets te zeggen. Zij verschaft enig virtuoos vermaak (Vioolconcert) en een heel klein beetje coloristisch amusement. Zaken welke men buiten Rusland en in andere, zowel vroegere als latere, muziekhistorische perioden in elke gewenste hoeveelheid kan vinden.

30 Bedoeld is Lady Macbeth van Mtsensk. Voor het verbod zie voetnoot 205 bij het artikel van 7 maart 1936.

31 Horst Wessel (* 1907) kreeg na zijn gewelddadige dood in 1930 de status van nazi-martelaar en het lied dat hij naliet werd de officiële nazi-hymne.