Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

[p. 677]

3 oktober 1936
-
3 augustus 1946

[p. 679]

Marius Monnikendam: Boetpsalmen
3 oktober 1936 (DGA)

Concertgebouw

Wanneer zich tussen de paar honderd belangstellenden die het volksconcert (of, om de tegenwoordig in de mode zijnde benaming te gebruiken: het orkestconcert) van 27 september bijwoonden, de traditionele Nederlandse muziekminnaar had bevonden, dan zou deze zich tijdens de uitvoering van Marius Monnikendams Boetpsalmen in een moeilijk parket gevoeld hebben. De traditionele vaderlandse muziekliefhebber immers kent de internationale oude en nieuwe literatuur door en door; hij is op de hoogte van de stijlkenmerken der moderne Franse, Duitse en Russische muziek, hij kan profane en religieuze tendensen onderscheiden. De enige muziek waarvan hij, welbeschouwd, niet zo zeer op de hoogte is, is de Nederlandse. Hij kan dat niet gebeteren: de niet actief musicerende musicofiel kan slechts die muziek leren kennen, beminnen of verwerpen, welke men hem voorspeelt. En men speelt ons van alles voor hier te lande, maar bij voorkeur geen Nederlandse muziek.

De moeilijkheden waarin onze hersenschimmige toehoorder zondag laatstleden in het Concertgebouw verkeerd zou hebben, zijn met het bovenstaande reeds aangeduid. Het werk van Monnikendam immers laat zich naar stijl, inhoud en vorm uiterst bezwaarlijk classificeren. De psalmen behoren stilistisch tot tientallen ver uiteenliggende perioden: neoromantiek, preclassiciteit en quasi up-to-date zakelijkheid zijn hier in een veelal bevreemdend nauw verband gebracht. Het is juist aan deze emulsie van onverenigbaarheden dat men de auteur Monnikendam voorlopig nog herkent. Hij wordt bij zijn concepties beïnvloed, zowel door de strakke enkelvoudigheid van de grootmeesters der Middeleeuwen, wier polyfonie nog vlak bij de axioma's stond, als door het inferieure geweld der onvruchtbare Stravinsky-navolgingen. Het begrip hymnisch - inderdaad een rekbaar begrip! - duidt bij Monnikendam afwisselend op Palestrina, op Mahler of op Hindemith. Zijn orkest klinkt soms als Honegger, soms als Bruckner; zijn koorstijl bevat elementen van zeer goede hoedanigheid naast verbijsterende liedertafelarijen. Hij schrijft een instrumentaal fragment, een treurmars, melodisch, ritmisch en orkestraal op het onbeholpene af. Enkele bladzijden verder bevinden wij ons te midden van de ingewikkeldste problemen van polymetrische en pluritonale aard, problemen welke soms niet, maar soms ook wél opgelost worden. En in het laatste geval geschiedt dit spelenderwijs. Monnikendam zet een psalm op, waarbij de spasmodische rukken onweerstaanbaar aan de meest directe fragmenten uit Les noces doen denken. Zonder overgang volgt dan een passus die in blankheid niet voor Francks angeliekste bladzijden behoeft onder te doen...

Marius Monnikendam vertoont als componist een eigenaardig onuitgegiste mentaliteit. Het is alsof zijn muziekbesef enerzijds ongewoon ver gesublimeerd is, anderzijds in een veel priller, prepuberteitsstadium verkeert. Alsof hij aan sommige menselijke

[p. 680]

en muzikale bewustheden nog niet toe is gekomen, terwijl hij op andere punten reeds alles heeft doorgemaakt wat het leven een man aan ervaring kan verschaffen. De wijze waarop hij bij herhaling een op zichzelf geenszins superieure, vaak zelfs banale inval hanteert, terwijl hij hiertegenover soms goede invallen in het geheel niet uitwerkt, ja, ze dikwijls bepaald slecht realiseert (die treurmars, bovengenoemd) wijst op deze staat van geest.

De facetten der nieuwe Nederlandse muziek, welke door de componist Monnikendam vertegenwoordigd worden, zijn nog niet helder geslepen. De leek, de voor muziek alleen maar gevoelige, kan niet beoordelen wat in de Boetpsalmen oprechte inventie is, wat maakwerk. Waarlijke monumentaliteit - iets wat voor een gegeven als deze Boetpsalmen onontbeerlijk is - ontstaat gewoonlijk uit minder gecompliceerde staten des geestes dan deze componist op dit ogenblik nog vertoont.

Monnikendams psalmen werden geflankeerd door Weinlese van Mengelberg en de Évocations van Roussel. Zuiver als metier overtreffen deze beide werken de noviteit vele malen. Weinlese is een op alle punten goed gerealiseerd opus - over de muzikale inhoud werd hier ter plaatse reeds geschreven¹ - en de Évocations zijn een voor de periode van hun ontstaan representatief meesterwerk. Een en ander werd onder leiding van de Rotterdammer Eduard Flipse door het Rotterdamsch Philharmonisch Koor en het Concertgebouworkest op meer dan bevredigende wijze uitgevoerd. Zelden krijgt men een zo goed uitgebalanceerde eenheid van vocale en orkestrale prestatie te horen.

1 In De Groene Amsterdammer van 28 december 1935. Maar Pijper schreef ook al over dit werk in De Muziek van april 1930.