Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

[p. 659]

Dmitri Sjostakovitsj²⁰⁵
7 maart 1936 (DGA)

De verwachting dat met de staatsvormen ook de mensen, en met de mensen ook de muziek en de andere kunsten gewijzigd zouden worden, is natuurlijk een pueriliteit. Merkwaardig is slechts dat zelfs intelligente lieden die met klem van redenen konden aantonen dat noch het fascistisch Italië, noch het nationaal-socialistisch Duitsland tot het brengen van nieuwe kunst in staat geacht mochten worden, ten aanzien van Sovjet-Rusland andere verwachtingen koesteren. Verklaarbaar wordt deze dwaling wanneer wij begrepen hebben dat verwachtingen even subjectief zijn als sympathieën of antipathieën. Wanneer Sovjet-Rusland inderdaad het domein der persoonlijke vrijheid was, wanneer het leven van de geest daar aan geen andere banden was geklonken dan aan zelfgekozen redelijke en zedelijke gedragslijnen - wanneer de Unie der Sovjet-republieken, kort gezegd, het Beloofde Land der menselijke intelligentie was, dan zou de zaak er inderdaad anders voor staan.

Maar men kan dit Utopia hier op aarde nog niet verwachten, meen ik. Russen zijn ook mensen. Een Staat kan nooit een hoger niveau van redelijkheid, van vrijheid bereiken dan het gemiddelde van de inferieure en superieure bestanddelen waaruit hij is opgebouwd. Zó gezien hebben de kleinste volksgemeenschappen welke een relatief hoog geestelijk niveau bereikt hebben, de beste kansen. Naast de landen met de oudste, levend gebleven cultuur. Zie, voor het laatste, Frankrijk en Engeland. En voor het eerste: Nederland, Scandinavië, Tsjechoslowakije. Misschien, verderop: Finland, Polen.

Het is natuurlijk een dwaling de ‘vooruitgang’ slechts te verwachten van een niveauverbetering van de laagste klassen. Gaat dit namelijk gepaard met een inzinking in de hogergelegen gebieden, anders gezegd: neemt de denkkracht en het verantwoordelijkheidsbesef van de bovenlagen af - en dit verschijnsel doet zich helaas overal en altijd met een angstaanjagende promptheid voor - dan mag men van geluk spreken wanneer het gemiddelde niveau nog vrijwel gehandhaafd blijft.

Zie thans Rusland. Alles is daar in beweging. Er zijn sterke opwaarts strevende krachten. Er wordt van hogerhand gewerkt aan de verbetering van het culturele en artistieke peil. Van Staatswege maakt men propaganda voor zijn kunst en zijn kunstenaars. Er is bovendien talent aanwezig, veel talent. Een Dmitri Sjostakovitsj leert er het vak componeren zó best, dat hij op twintigjarige leeftijd een flinke, ietwat rommelige en gedisproportioneerde (maar dat kan niet anders, zelfs in Rusland niet!) eerste symfonie schrijft. Die symfonie wordt over de grenzen gestuurd, internationaal befaamde dirigenten als Bruno Walter en Issay Dobroven dirigeren haar, zelfs in verre van russofiele milieus als Concertgebouw en Residentie-Orkest.²⁰⁶ De buiten-

205 Naar aanleiding van zijn opera Lady Macbeth van Mtsensk verscheen op 28 januari 1936 in de Pravda een felle aanval op Sjostakovitsj (‘Chaos in plaats van muziek’). Sjostakovitsj trok zijn Vierde symfonie, die net voltooid was, terug. Rehabilitatie volgde pas na de première van zijn Vijfde symfonie in 1937.

206 In Historie en Kroniek (deel I, 92) wordt voor het eerst melding gemaakt van een uitvoering van Sjostakovitsj' Eerste symfonie op 22 mei 1932, gedirigeerd door Eduard van Beinum.

[p. 660]

landse pers neemt nota van de jonge meester; het woord geniaal is niet van de lucht. Sjostakovitsj blijft werken, zijn composities worden sterker, persoonlijker, langer van adem. Hij schijnt op weg de representatieve Sovjet-componist te worden. Maar plotseling is het tij gekeerd. Berichten uit Rusland, onder andere in het Handelsblad vermeld, geven uittreksels uit de officiële Pravda, waarin de componist wordt uitgekreten voor een afvallige, die de halsmisdaad begaat ‘boven het bevattingsvermogen van de arbeidersklasse te schrijven’. Exit Sjostakovitsj.

Kort geleden heeft men in Duitsland zijn Hindemith-conflict gehad. Arnold Schönberg is alvast bij voorbaat naar Amerika overgestoken. Italië heeft de affaire met Malipiero's opera beleefd²⁰⁷ - welke dwaasheden staan ons nog verder te wachten?

Ik weet niet of de Sovjet-censoren van 1936 de Eerste symfonie van Sjostakovitsj, geschreven in 1926, al of nog boven het bevattingsvermogen van de arbeider lokaliseren. Voor ons, min of meer ter zake kundige West-Europese bourgeois, lijkt het stuk wat hybridisch. Wij zouden willen vaststellen dat tientallen conservatoristen hier omstreeks hun twintigste jaar soortgelijke oververhitte muzikale gevoelsuitingen aan het notenpapier hebben toevertrouwd, met evenveel durf, evenveel hartstocht, evenveel talent. Zonder dat, bijvoorbeeld, de Nederlandse Staat daarvan de geringste notitie nam. In het beste geval was er soms wel een dirigent te vinden die het werk een keer op zijn programma wilde plaatsen. De plaatselijke pers lanceerde een oordeeltje, een vriendelijk of een onhartelijk woord, en men ging over tot de orde van de dag. Geen chauvinisme, geen propaganda, ternauwernood waardering.

Maar hoeveel waardiger, hoeveel gezonder voor het geestelijk leven van een volk is de officiële afzijdigheid. De publieke belangstelling voor het werk van tijdgenoten en landgenoten is hier veel te gering, toegegeven. Maar tot welk een ergerlijke misstanden de andere methode leidt, is nu wel vaak en duidelijk genoeg gebleken.

Voor ons, West-Europeanen, is het oeuvre van de Rus altijd onevenwichtig. De verhouding tussen de lyrische en de dramatische elementen, de heldere en de donkere gegevens blijft ons overal bevreemden. Voor ons is veel Russisch optimisme ronduit triviaal en hun erg pessimistische buien achten wij vrijwel pathologische gevallen. Wij moeten met deze wezenskenmerken rekening houden bij de beoordeling van werken als deze symfonie. En dan valt er veel te waarderen. Een absolute muzikantendispositie in de eerste plaats. Maar ook geestelijke spankracht, ook gevoel voor humor.

Hopen wij dat de onbedoelde reclame die de Russische kunstrechters voor hun boven het bevattingsvermogen van de arbeidersklasse schrijvende componist hebben gemaakt, de aandacht van de beschaafde wereld thans definitief op zijn oeuvre gevestigd heeft. Waargenomen in de reeks Stravinsky-Prokofjev-Mjaskovski is

207 De opera La favola del figlio cambiato, op een libretto van Pirandello, ging op 13 januari 1934 in Braunschweig in première, maar werd korte tijd later in Duitsland verboden. Ook in Italië werd de opera na één voorstelling door Mussolini op de zwarte lijst geplaatst.

[p. 661]

Sjostakovitsj zonder twijfel de gezondste figuur. En dus lijkt het geoorloofd onze verwachtingen hoog gespannen te houden.