Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

George Enesco - violist, dirigent, componist
8 februari 1936 (DGA)

De viool is het edelste muziekinstrument. Deze uitspraak klinkt ietwat primitief, en men - de hedendaagse muziekminnende men - pleegt zijn sympathieën dan ook op andere geluidsverwekkers te richten. De bewonderaars van het actuele dynamisme vinden het vioolgeluid te week, te klein, te particulier. De meer vergeestelijkten prefereren de koele orgelklanken der blaasinstrumenten of het neuzige geraisonneer onzer nagemaakte klavecimbels. Een zeer groot deel der tegenwoordige componisten denkt niet meer voor strijkinstrumenten, zelfs niet als zij een concertant stuk voor viool, alt of violoncel schrijven (zie onder anderen Stravinsky, wiens Vioolconcert op 25 januari te Rotterdam, op zichzelf zeer bevredigend, werd uitgevoerd). De violen hebben hun leidersplaats in een groot deel van onze tegenwoordige ensembles moeten prijsgeven. Bij de vermaaksmuziek was er een tijdlang ternauwernood emplooi te vinden voor violisten, zozeer domineerde daar het geblazen en geslagen geluid.

De verklaring is wellicht de volgende: naarmate het aantal violen in de grote symfonie- en operaorkesten toenam, verminderde de betekenis van hun timbre. In de finales van Mahlers symfonieën hebben de violen weinig anders te doen dan het bindmiddel te leveren, de klinkende stof, waarop de houten, koperen en nikkelen kunstvoorwerpen, voor deze gelegenheid melodieën en thema's genaamd, te pronk gelegd konden worden. Hun taak was ternauwernood nog een melodische.

De blaasinstrumenten behielden hun individualiteit; de strijkinstrumenten vormden, door het toenemen van hun aantal, een collectiviteit, een vakvereniging als het ware. De opvatting ‘l'union fait la force’ is op het abstract muzikale terrein niet juist gebleken: naarmate de (dynamische) kracht toenam, verdween de essentieel muzikale reden van bestaan. Het gevolg was dat het collectivum der strijkinstrumenten moest abdiceren, ten bate van de zelfstandig gebleven blazende en slaande eenlingen.

Het was het optreden van de typisch solistische violist Georges Enesco, waardoor deze gedachten vorm kregen. Enesco is een volkomen representatief solist - ook wanneer hij dirigeert, ook met hetgeen hij blijkt gecomponeerd te hebben. Wij staan vreemd tegenover dit fenomeen; misschien even vreemd als tegenover de middeleeuwse muziektheoretici, die de eerste plaats in de samenleving der toonkunstenaren wilden toekennen, niet aan de componisten, maar aan de zangers... Hetgeen voor Enesco componeren is, zou bij ons ternauwernood slecht improviseren kunnen heten. Maar de muzikantenmentaliteit die achter deze klankvoorstellingen en worstelingen met een vorm schuilt, is een staat van geest welke wij in onze huidige muziekmaat-

[p. 656]

schappij node missen. Er zijn namelijk te weinig echte violisten op het ogenblik. Men versta mij wel: virtuoze bespelers van het instrument viool zijn er genoeg. Maar dat is niet wat wij, met Enesco, onder violist verstaan. Het echte violistische besef is aconstructief tot in het absurde. De apperceptie van muziek nadert het meest die van de geboren vocalisten - een gevolg, wellicht, van de door de aard van het instrument gedwongen monodie. In het violisme is nog iets overgebleven van het muziekbewustzijn der minstreels en ‘fahrende Leute’.

Men zou haast denken dat het Amsterdamse concertpubliek, dat aan Georges Enesco op 30 januari laatstleden stormachtige ovaties bereidde, iets van deze aard gevoeld moet hebben. Het is nooit na te gaan langs welke, voor het bewustzijn ternauwernood begaanbare wegen de wisselwerking tussen kunstenaar en publiek tot stand komt. Het contact liep hier echter niet zonder meer via de noten van Enesco's Roemeense rapsodie in A. Dit is een stuk dat, om te beginnen, elk spoor van evenwicht mist - een soort kerstpakket, waarin van allerlei op zichzelf nuttige en doelmatige, ja zelfs aangename zaken samengepakt zitten: manufacturen, zuivelproducten, een doosje Macedonische sigaretten, plus een pond spek. Dit laatste, in dit geval, om mee te schieten.

Doch dit alles werd (slordig!) ingepakt, thuisbezorgd en afgegeven met een volstrekt ontwapenende liefde en groothartigheid. Enesco dirigeerde zijn opeenvolging van volksliedjes en aanlopen-tot-een-climax met de grootst denkbare ernst en toewijding. Gelijk gezegd, Amsterdam reageerde met een ovatie. Wij zijn dus, goddank, nog eenvoudig genoeg om door een ongecompliceerd, sterk natuurtalent gegrepen en meegenomen te worden. Dit inzicht was voor ons wel de winst van het concert.

En hoe meegenomen! Van Beinum kreeg, na zijn uitvoering van Ravels Rapsodie espagnole, soortgelijke orkanen van instemming te verwerken. En ik kan onmogelijk verzwijgen dat het Concertgebouworkest dit stuk vroeger bij herhaling beter: geacheveerder, minder gejaagd, minder fortissimo gespeeld heeft. Waarmee maar gezegd is dat de weldadige warmte van Enesco's persoonlijkheid, via Eduard van Beinum en via het Amsterdamse publiek, ditmaal nog doorstraalde in de, op zichzelf zéér koele, partituur van Ravel. De Rapsodie espagnole wint daar echter niet bij.