Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Nederlandse muziek in Rotterdam
28 december 1935 (DGA)

De Nederlandse muziek begint de laatste tijd verheugend op onkruid te lijken: zij gedijt op de schamelste plaatsen en bloeit tegen het wieden en schoffelen in. Laat ons, om in het beeld te blijven, vaststellen dat tropisch ‘onkruid’ in koudere landen als dure kasbloemen gekweekt moet worden en dat alledaagse composieten uit onze gematigde streken zich in een subtropisch klimaat soms tot ongedroomde afmetingen ontwikkelen.

Het vaderlandse klimaat brengt mee dat distels, brandnetels en kruiskruid beter levenskansen hebben op de koude grond der nationale muziekliefde, dan cactus, aristolochia gigantea of nelumbium. Toch is het niet absoluut noodzakelijk onze horticultuur tot dit allergewoonste te beperken. Op beschutte plaatsen kan van allerlei overwinteren dat niet tot de vaste flora van onze zilte polders behoort. Het aan stenen rijke Rotterdam van de laatste jaren blijkt voor de Nederlandse muziek een beter groeiplaats te zijn dan het ‘steinreiche’ Rotterdam van eertijds voor de gewassen van Richard Wagner, Mahler en Strauss.¹⁸³ Een weinigje lokale trots lijkt hier nu eens niet misplaatst.

In de afgelopen drie weken heeft de Nederlandse muziek hier welig - neen, niet gebloeid. Maar veel blad gemaakt en merkbaar stevig wortel geschoten. Het best geslaagde specimen hedendaagse Nederlandse compositiekunst was wel de Derde symfonie van Badings, hier ter plaatse (in het nummer van 2 november)¹⁸⁴ uitvoerig besproken. Het werk werd in Rotterdam geïntroduceerd door het Residentie-Orkest onder leiding van Spaanderman. Mengelberg, met Zimmermann als solist, bracht Henriëtte Bosmans' Vioolconcert mee: een werk dat boeit door formele beknoptheid en bekoort door de melodische expressie, met name van de langzame delen. Als derde, ook in Amsterdam bekende, werk moet Rudolf Mengelbergs Weinlese genoemd worden, uitgevoerd door Ed. Flipse met zijn Philharmonisch koor. Dit werk, vooral voor het orkest en de tenorsolist zeer goed gerealiseerd, vertoont bij nauwkeurige observatie een ernstig desequilibre tussen de koor- en de solofragmenten: het koor blijft te veel achtergrond voor de (orkestraal- en vocaal-)solistische vondsten: er is met de koorklank niet zeer economisch gewerkt en deze techniek brengt mee dat alleen de inzetten van het koor hoogtepunten worden en er van ‘compositie’ eigenlijk

183 Sinds de zeventiende eeuw gold ons land in Duitstalige landen als het ‘steinreiche Holland’. De welvaart oefende een grote aantrekkingskracht uit op arme werkzoekenden.

184 In De Groene Amsterdammer staat abusievelijk december. Zie voor deze tekst p. 637.

[p. 646]

weinig sprake meer is, verderop. Zodoende worden de fugatische passages inzinkingen, in plaats van gespannen momenten. Mengelberg is een lyricus, die volstrekt niet rigoureus contrapuntisch denkt. En eigenlijk is dat laatste wel een noodzakelijkheid, bij de compositie van een werk van iets groter allure.¹⁸⁵

Het best gerealiseerde Nederlandse werk van deze maand was natuurlijk Johan Wagenaars Dreivierteltakt.¹⁸⁶ De uitvoering daarvan, door Flipse met zijn orkest, was eveneens buitengewoon geslaagd: het muzikanteske element, een der belangrijkste facetten van Wagenaars opus, werd voortreffelijk in het licht gesteld.

Over Noordzee van Dina Appeldoorn valt niet veel te berichten: één minuscuul vondstje, verwerkt met eindeloze tautologieën en verpulverd in een ordeloos geweld.

Er zou meer op te merken zijn naar aanleiding van de beide overgebleven noviteiten: volksliedbewerkingen van Hans Schouwman en een Concert voor piano met strijkorkest van Otto Glastra van Loon. Schouwman is typisch de eclecticus met een allround belangstelling voor de muziek; Glastra van Loon vertoont zich in deze compositie - de eerste welke ik in het openbaar van hem hoorde - vooral als de reproducent die belangstelling heeft voor problemen van polymetrische en coloristische aard. Beide werken dragen duidelijk de kenmerken door geboren niet-componisten geschreven te zijn. De liederen van Schouwman bestaan uit de authentieke melodische lijnen, verstopt onder een compact stemmenweefsel, dat, als werkstuk op zichzelf beschouwd, veel meer een volhandige piano-improvisatie is dan de verwezenlijking van enige orkestrale invallen. Om alleen maar goed te klinken, zou er meer dan de helft van de noten uit moeten. Prijzenswaard zijn de zorg en de concentratie waarmee Schouwman te werk ging; maar de berekeningen welke aan zijn geluidsdoseringen ten grondslag lagen, deugden niet: het geheel werd, hoewel dynamisch uiterst bescheiden, te massief. Ook pianissimi kunnen verstopt klinken...

Noemden wij Schouwmans klank te massief, het geluid van Glastra van Loons Pianoconcert is te schraal. Uit de aard der zaak stelt het schrijven van een orkestwerk met een solo-instrument andere eisen dan het bewerken van oude liederen; ten dele hogere, ten dele lagere eisen. De auteur van een pianoconcert moet over een langere adem kunnen beschikken dan de bewerker van bestaande melodieën. En juist die spankracht bezit Glastra van Loon ten enen male niet. Melodisch is het werk uitdrukkingsloos: een paar wel ingenieuze complicaties kunnen de armoede aan muzikale inventie niet afdoende bemantelen. Stilistisch is er een aarzelen tussen een harmonisch uiterst gepeperde hotter-than-hot-jazzstijl (dat is nog het meest aanvaardbare element) en een oudmodische adagiomelodiek, afgewisseld met Poulenc-infantilismen of Satie-pueriliteiten. Het is jammer dat Van Loons ordenend klankbewustzijn niet beter gedisciplineerd bleek. Invallen heeft hij, maar van werkelijk scheppend organisatietalent bleek nog niets: dit pianoconcert werd óók al weer meer improvisatie dan compositie. Het is bovendien te zeer up-to-date om ooit iets meer dan dat te worden. Ik vraag mij af of men het uitdenken en opschrijven van een stuk als dit eigenlijk al

185 Zie ook Pijpers recensie van Weinlese in De Muziek van april 1930.

186 Wiener Dreivierteltakt, op. 38 (1929).

[p. 647]

(of nog) componeren moet noemen. Men zou het willen bejammeren dat Glastra van Loon, die durf, animo en voorstellingsvermogen genoeg blijkt te bezitten om zich aan een opgave als deze te wagen, indertijd de beginselen der muzikale compositiekunst niet wat grondiger geleerd heeft. Op later leeftijd laten zich dergelijke tekorten bezwaarlijk meer verhelpen.¹⁸⁷

Het concert werd goed, ietwat te luid, gespeeld door Jan Odé. De liederen van Schouwman vonden een uitnemend vertolkster in Maria Last.

Ten slotte: de belangrijkste internationale gebeurtenis op de Rotterdamse concertmarkt was de uitvoering, door Flipse met zijn koor en zijn orkest, van Roussels Évocations en Psaume 80. Twee werken van zeer bijzondere betekenis, twee uitvoeringen welke de kwalificatie voortreffelijk voluit verdienden.

187 Otto Glastra van Loon schreef naar aanleiding van deze recensie een ingezonden brief, die door Pijper beantwoord werd. Brief en antwoord volgen direct na dit artikel.