Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

[p. 589]

Kenterend getij
november 1931 (De Muziek)

De toestanden waardoor het internationale en het Nederlandse muziekleven beheerst worden, zijn gecompliceerd en, oppervlakkig beschouwd, weinig verheugend. De kunstenaar heeft het contact met het publiek verloren en voor hem is het gevolg daarvan geweest achteruitgang, op moreel, sociaal en economisch gebied. De niet actief musicerende mensheid, het publiek, heeft door dit verloren raken van het contact met onze kunst evenwel veel ernstiger schade geleden en het is nodig dat wij ons van de aard en de omvang dier schade rekenschap trachten te geven.

Deze nadelen toch gaan ver uit boven op zichzelf betreurenswaardige verschijnselen van lege zalen, gedecimeerde leerlingenaantallen, rigoureuze salariskortingen en verflauwde blijken van belangstelling. Dat zijn nog pas symptomen van het kenterend getij. Maar wanneer wij ons niet haasten de bakens te verzetten, dan zal ons, nu reeds slecht naar het roer luisterende, schip zeer binnenkort op de banken vastzitten.

Ons muziekleven is op dit ogenblik een verkeerd bestuurd schip. De officieren twisten en krakelen, de matrozen morren en in de ruimen dreigt de lading te bederven. Zelfs wij Nederlanders verdedigden ditmaal onze faam van goede zeelieden niet.

Wij hebben, in muzikale zaken, roofbouw bedreven. Wij hebben, in de jaren die daarvoor gunstig waren, niet gewerkt aan ons muziekleven, aan de muzikale opvoeding van ons volk. Wij hebben wereldstadje gespeeld, wij zijn met onze aandelen concertpraktijk in de wind gegaan - vandaag mogen wij suppleren.

In plaats van wezenlijke belangstelling voor de muziek kwam sensatiehonger, ten behoeve van enkele, toevallig in de mode zijnde kunstenaren. In plaats van concertbezoek: radiodistributie. In plaats van opvoeding tot muziekgenot, door oordeelkundig samengestelde en voortreffelijk uitgevoerde programma's: smaakbederf, met behulp van volkomen toevallig uit de ether samengelezen potpourri's van opera's, bands, vocale of instrumentale debutanten en oratoria. ‘Muziek’ bestaat voor de leek tegenwoordig voornamelijk uit grammofoonplaten en de ‘vak’begrippen sonate, concert, applicatuur, dynamiek zijn opzij gezet, ten gunste van de termen loudspeaker, eindversterker, pick-up, negatieve roosterspanning en een goed functionerende aardverbinding. En dan verwondert men zich nog over de achteruitgang der toonkunst, op alle essentiële punten.

De leek kan geen besef hebben van hetgeen hij vernietigt, spelend met zijn Tauber-Schallplatten en zijn radiotoestelletje. Voor hem, voor de buitenstaander, is het immers alles spel. Onder niet-musici wordt gaarne geloof geschonken aan het prettige fabeltje dat men, via radio of grammofoon, al die onbekende muziek dan toch maar hoort en dan toch maar zo goed leert kennen. En de altoos op het vinkentouw zittende dagbladen hebben zich gehaast nieuwe rubrieken te openen, onder aantrekkelijke en soms zelfs retorische namen, en de campagne vóór de ‘muzikale’ ‘ontspanning’, tégen het wezen der toonkunst, vindt allerwegen voortgang.

[p. 590]

Doch de waarlijk door muziekliefde bezielde leek heeft op deze wijze alles verloren wat waardevol voor hem kon zijn. Wij musici hebben ons te zelden rekenschap gegeven van hetgeen ‘muziek’ voor niet-toonkunstenaars betekent. Wij waren gewend ietwat smalend neer te zien op die intellectuelen of zakenmensen die ‘ter ontspanning’ zich hele avonden konden afzonderen met klassieke sonates welke technisch mijlen boven hun bereik lagen, op de leken die, tot een trio of kwartet verenigd, jaren bezig bleven aan dezelfde, alweer veel te moeilijke stukken. ‘Dilettantisch’ werd een invectief en men verloor uit het oog dat de grote, onberedeneerde hartstocht voor muzikale uitingen veelal gemakkelijker te vinden was in het tot muziekkamer gepromoveerde studeervertrek van de erudiet dan in de leskamers van vele beroepsmusici. Niet dat dit verschijnsel op zichzelf verwonderlijk zijn zou: waar aan het vak muziek eisen gesteld moeten worden, in verband met vragen naar levensonderhoud en dergelijke, komt de kunst maar al te spoedig in het gedrang. Caecilia is vaak een trouwe vriendin, maar zelden een goede huishoudster...

Wat mij op dit ogenblik het meest onrustbarend voorkomt, is niet de actuele malaise, maar de achteruitgang in muzikale belangstelling van de leek. En voor zover wij onszelf verantwoordelijk kunnen stellen voor dit verschijnsel, is het onze plicht middelen tot verbetering te zoeken.

Een der ernstigste fouten welke wij gedurende de laatstverlopen vijftig jaar hebben begaan, was de overschatting van het technische, het mechanische, materiële, en de daarmee gepaard gaande onderschatting van het metafysische. Ik doel hiermee niet op de prestaties der componisten, maar op de algemene apperceptie van muziek door executanten en pedagogen. Het vak muziek kan in het openbaar slechts beoefend worden door technisch ervaren en welonderlegde mannen en vrouwen. Doch de meest geperfectioneerde techniek is buiten machte één atoom ontroering te wekken. De muzikale ontroering blijft natuurlijk ook achterwege als de techniek ontoereikend is. Maar dit geldt voornamelijk voor de, in het publiek optredende, executant. Voor een in zijn binnenkamer spelende melomaan is de muzikale ervaring, de ontroering, niet evenzeer gebonden aan de technische beheersing. Te veel latente muzikaliteiten zijn bedorven door de opvoedingsmethode die gericht was op ‘het concert’ als einddoel. Thans is het concert, de openbare muziekuitvoering, reeds bijna geantiquiseerd. Waartoe zullen wij thans onze adepten opvoeden? Tot bandleaders? Tot radio-experts? Tot elektriciens?

In de dagen die achter ons liggen, betekende een concert van een kwartetgezelschap, van een orkest, van een zanger, iets anders dan tegenwoordig. Niet in de eerste plaats omdat Henschel of Messchaert groter zangers en groter kunstenaars waren dan Tauber, niet omdat de leden van een kwartet van voor vijfentwintig jaar in muzikaal opzicht hoger gestaan zouden hebben dan de dikwijls fenomenale musici die de thans bekende kwartetten vormen. Maar omdat het publiek van toen anders tegenover de kunst stond dan tegenwoordig. Onze lesgevende voorgangers hebben de tegenwoordige generatie van muziekminnaars slecht opgevoed. En hoe doen wijzelf het?

[p. 591]

Ik heb sombere aanplakbiljetten gezien, waarschuwingen behelzend tegen het beroep van musicus;¹⁰¹ ik mocht briefkaarten ontvangen waarop mij verweten werd dat ik eraan durfde meedoen in deze tijden jongelieden op te leiden tot toonkunstenaars. En ik kan de mentaliteit welke eruit spreekt volkomen begrijpen. Maar ik kan het niet billijken dat men de verschijnselen louter negatief waardeert. Men behoorde een systematische campagne te voeren, niet tegen het concertbedrijf, maar voor de muzikale ontwikkeling. Ik geloof niet dat dichters en schilders er onder de huidige economische omstandigheden zoveel beter aan toe zijn dan musici. Toch zullen de aanplakbiljetten met ‘Ouders Laat Uw Zoon Geen Dichter Worden!’ nog wel wat op zich laten wachten.

De verklaring hiervan is, dunkt mij, het volgende: ons vak was de laatste jaren bijna een regulier ambacht geworden. Het was, commercieel gesproken, niet eens zo dwaas meer om, toegerust met een paar goede oren (en hoeveel jonge, ietwat begaafde mensen konden hun luistervermogens onder uitstekende leiding niet tot een ‘goed gehoor’ ontwikkelen?) het vak muziek te kiezen. Zelfs middelmatige musici konden in de eerste jaren na de oorlog nog wel op engagementen rekenen. Tot de tijden begonnen te kenteren. Thans is daar nog slechts plaats voor de best bewapenden en de waarschuwing ‘wordt geen muzikant’ komt op haar tijd. Mits zij in de wind geslagen worde door de waarlijk talentvollen.

Met het bovenstaande maak ik geen propaganda voor het artikel ‘Laienmusik’ dat in Duitsland in de mode is geraakt, de laatste jaren.¹⁰² Daar dreigt namelijk het gevaar dat men van de tamelijk heterogene begrippen jeugdbeweging, ethiek, kunst, lichaamscultuur en politiek een vreemdsoortig amalgaam zou gaan maken, een mengsel waarin de muziek haar oude rol van ancilla reipublicae wellicht evengoed zou vervullen als zij dat in de eerste jaren van de Franse revolutie gedaan heeft. Veel is ons van die Odes sur le 18 fructidor,¹⁰³ Hymnes à la République,¹⁰⁴ Chants du banquet républicain¹⁰⁵ niet overgebleven. Het is nuttig te bedenken dat in diezelfde vehemente jaren elders een zekere componist Beethoven zijn meesterwerken schreef, die voor het nageslacht een helderder spiegel van die tijd zouden blijken dan de toentertijd actuele

101 Het affiche waar Pijper op doelt was in 1930 ontworpen door Meijer Bleekrode in opdracht van de Nederlandsche Toonkunstenaars Bond (NTB). De tekst luidt: ‘Wordt geen musicus - het voor Nederlanders stervende beroep’. We zien een violist die angstig wegduikt achter zijn instrument voor twee dreigingen: de hoorn van een grammofoon (‘mechanische muziek’ staat erbij) en een groot negerhoofd (‘buitenlander’ luidt het opschrift; hij vertegenwoordigt de jazz).

102 Zie voetnoot 254 bij het essay ‘Muziek en nationaliteit’, februari 1929.

103 Cherubini componeerde een Ode sur le dix-huit fructidor (4 Septembre) voor driestemmig mannenkoor en harmonieorkest (1796) op tekst van François Andrieux (1759-1830), advocaat, dichter, toneelschrijver en lid van de Raad van Vijfhonderd, het parlement van de Franse Revolutie dat in 1795 in het leven is geroepen.

104 Bedoeld is de Marseillaise, oorspronkelijk Chant de guerre pour l'armée du Rhin. Tekst en melodie zijn geschreven in 1792 door Claude Joseph Rouget de Lisle (1760-1836), destijds kapitein van de genie.

105 Charles-Simon Catel (1773-1830), componist en assistent-dirigent van de militaire kapel van de Garde National, is de auteur van Chant du banquet républicain (tekst van Ponce-Denis Écouchard-Lebrun (1729-1807), bijgenaamd Lebrun Pindare, officieel dichter van de Revolutie).

[p. 592]

composities van Gossec, Dalayrac, Lesueur of Berton.¹⁰⁶ De muziek, de toonkunst heeft geen schade geleden door het populariseringsproces dat men haar in Frankrijk gedurende een aantal jaren deed ondergaan. De muziek, die steeds zich vernieuwt, leefde toen reeds elders. Niet anders gaat het op dit ogenblik.

De nieuwe geest in de toonkunst manifesteert zich niet meer in de heiligdommen die voor totaal andere praktijken waren opgericht. De muziek leeft nog slechts in de, voorlopig hermetisch gesloten, kringen der ingewijden en, het moet gezegd worden: die geïnitieerden zijn veelal niet-beroepsmusici. Ook dit verschijnsel is niet nieuw: niet anders ging het omstreeks 1600 te Florence.

Hiermee is aangegeven in welke richting de bakens verzet behoren te worden. Wellicht zullen radio en grammofoon, eenmaal geperfectioneerd, het concertbedrijf volledig uitschakelen. Voor degenen die de begrippen concertbedrijf en muziekleven niet weten te scheiden, betekent dit vooruitzicht vrijwel een staatsbankroet. Maar zij die zich bewust hebben gemaakt dat het concert nooit meer is geweest dan een toevallige verschijningsvorm van een deel van het muziekleven, zullen de aldus geschapen toestanden met meer rust onder de ogen kunnen zien. Het concerteren, in de tegenwoordige zin, kan te gronde gaan; het musiceren nimmer. Want altijd zal de menselijke geest de behoefte tot creatie vertonen en de kunstzinnige mens, die, dunkt mij, nimmer zal uitsterven, zal altijd zijn eigen klanken willen horen, zijn eigen kleuren willen zien.

De jeugd op te voeden tot zelfwerkzaamheid, ook op toonkunstig gebied - dit lijkt mij de grote opgave voor onze generatie. Het is wellicht moeilijker dan het vormen van derdehands Liszt- of Paganini-kopieën, maar zij die na ons komen, zullen er beter door gebaat zijn.

106 Henri Montan Berton (1767-1844), auteur van tientallen opera's, vier balletten, vijf oratoria, cantates, missen schreef in de traditie van andere revolutiecomponisten zoals de meer bekende Gossec, Dalayrac en Lesueur, werken voor koor en harmonieorkest: Hymne du 21 janvier en Hymne pour la fête de l'Agriculture, beide op tekst van Lebrun.