Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

De handelswaarde der nieuwe Nederlandse muziek
maart 1930 (De Muziek)

Julius Hijman en Henk van Wezel hebben hier op 1 februari 1930 een concert van nieuwe Nederlandse composities gegeven.⁴⁰ Op zichzelf was dat reeds iets onalledaags: een Vermeulen-Ruyneman-Pijper-Straesser-Badings-Beers-Vredenburg-programma had men hier bij mijn weten nog niet uitgevoerd.⁴¹ Om redenen van propaganda was de uitvoering bovendien gratis toegankelijk gesteld. Dit besluit heeft in de Amsterdamse pers nogal wat stof opgeworpen. Arntzenius was zachtkens verontwaardigd: ‘Die propaganda schijnt mij averechts’, betoogde hij:

40 Pianist Julius Hijman en cellist Henk van Wezel vormden samen met violiste Betsy van Breemen-Schrik het Hollandsch Trio. Aan dit programma werkte ook zangeres Hans Gruys mee.

41 Het programma omvatte: Hans Straesser, Strijktrio; Max Vredenburg, Pianosonate; Daniël Ruyneman, liederencyclus Alcools; Matthijs Vermeulen, Eerste cellosonate; Henk Badings, Eerste cellosonate; Jacques Beers, Trois chansons; Willem Pijper, Strijktrio nr. 2.

[p. 529]

Heren organisatoren, van tweeën een: ófwel gij acht de Nederlandse kunst zo zwak dat zij uw en onze liefdadigheid behoeft, terwijl haar waardigheid daarbij verdwijnt, ófwel gij doet het normale vrijkaartenconcert - dat reeds op zichzelf uit den boze is, maar dat toch altijd nog een kwartje kost - oneerlijke concurrentie aan.
Ik misken uw toewijding evenmin als uw goede bedoelingen. Doch gij had iets verder moeten zien. Want welk publiek krijgt ge thans om de Nederlandse kunst aan voor te stellen? Zie in de zaal: het grootste deel bestaat uit de alwetende bonzen van Américain, Nieuw-Rusland en de Filmliga: lieden waarvan alweer de meesten alles wat ge doet, prachtig zullen vinden, zodra het maar flink vals is en zij er hun insidersgezicht bij zetten kunnen.⁴²
Gezonder propaganda ware het geweest rechtuit de Beurs en de Effectenbeurs duur geld te laten betalen en een soiree te maken: wie er komt, komt er. En meent er meer van en luistert eerlijker.
Geloof me: niets maakt een jonge kunst of een jonge richting voor de serieuze leek en de serieuze vakman zó antipathiek als de zwerm quasi-insiders en estheten die eromheen loopt en erover ijlt.⁴³

Rutters had een volle kolom Handelsblad nodig om lucht te geven aan zijn afkeuring. Zijn conclusie luidde:

Het contact tussen scheppend kunstenaar en hoorder is totaal zoek, kapot [...] Wij mogen nog zo de mond vol hebben van cultureels - in de kunst is zeer veel kunstmatigs, omdat zij niet wortelt in een krachtige, gezonde bodem, waaruit zij haar voedingssappen kan trekken.⁴⁴

De Maasbode, in een goedgeschreven en geserreerd artikeltje, constateerde:

Zo is dan het voorbeeld gesteld, waarover wij eigenlijk beschaamd behoorden te zijn, dat een uitvoering van nieuwe Nederlandse muziek door kunstenaars van naam in Nederland niet alleen niet rendabel werd geacht, maar dat men om enige belangstelling te trekken, het concert gratis toegankelijk moest stellen...
Het is bijna liefdadigheid; het is misschien erger dan liefdadigheid, en ik kan mij niet voorstellen dat bij zoiets één jonge Nederlandse componist gespeend blijft van de lust om maar zijn biezen te pakken en zijn muzikaal geluk elders in den vreemde te beproeven, waar jonge kunst niet op één lijn wordt gesteld met landloperij of het verkwisten van zijn vaders erfdeel...

42 De leestafel van hotel Américain aan het Leidseplein was een belangrijke ontmoetingsplek voor kunstenaars en intellectuelen. Nieuw Rusland was een tijdschrift uitgegeven door het Genootschap Nederland-Nieuw Rusland, een vereniging die tot doel had de culturele contacten tussen Nederland en de Sovjet-Unie te bevorderen. Architect H.P. Berlage was een van de bekendste kunstenaars die lid was van het Genootschap. De Nederlandse Filmliga heeft, ondanks haar korte bestaan (1927-1933), in een tijd waarin de film nog voornamelijk als kermisvermaak werd beschouwd, een kunstzinnig filmklimaat in Nederland tot stand gebracht.

43 L.M.G. Arntzenius, ‘Moderne Hollandse muziek’. De Telegraaf, 3 februari 1930.

44 Herman Rutters, ‘Nieuwe Nederlandse muziek’. Algemeen Handelsblad, 3 februari 1930.

[p. 530]

En dan worden de mensen nog kwaad, wanneer Pijper schrijft over de antimuzikaliteit van de Hollander!⁴⁵
Het is dus - hoe goed ook bedoeld - een beschamende geste van de concertgevers geweest, om de jonge Nederlandse muziek op deze wijze te propageren. Ik geloof trouwens niet dat het bedoelde publiek op deze wijze bereikt werd. Zij die thans kwamen, behoorden categorisch noch tot de mecenaten die in staat zouden kunnen zijn het maatschappelijk bestaan ener jonge Nederlandse muziek mogelijk te maken, noch tot de minvermogenden of belangstellinglozen die door zulk een middel in staat moeten gesteld worden om te horen dat er werkelijk een jonge Nederlandse muziek is.⁴⁶

Theo van der Bijl van De Tijd meende, ietwat al te populair, dat alleen ‘de vestiaire en de koffiekamer er een goede aan hadden’⁴⁷... en Het Volk (Sanders) had eveneens ernstige bezwaren:

Ik zie niet in waarom men, zolang de kunstbeoefening op een materiële leest geschoeid is - en dat zal in deze maatschappelijke verhoudingen het geval blijven - van de concertbezoekers niet een offer, hoe gering ook, zal vergen.⁴⁸

Een paar dagen later is er nog een supplementaire discussie tussen Rutters en de beide concertgevers in het Handelsblad verschenen: de uitvoerders deelden mee, dat huns inziens bij propaganda het kwantum een essentiële rol speelt; de criticus noemde hun methode bij herhaling een ‘tactische, psychologische en praktische fout’ en signaleerde een zijns inziens al te grote naïviteit.⁴⁹ En hiermee lag de zaak dan weer stil.

Ik meen dat het op de weg van ons tijdschrift ligt de diverse opinies een ogenblik onder de loep te nemen: de debaters zijn het namelijk veel volkomener eens dan zij misschien zelf wel weten. Het is mij bekend dat sommige Amsterdamse critici van zins zijn geweest dit hele concert te boycotten, uit verontwaardiging over het feit dat hier het concertbedrijf tot publieke liefdadigheid afgezakt scheen te zijn. Ik neem er met instemming nota van dat onze kritische collega's nog bijtijds tot het inzicht zijn gekomen dat slechts de muzikale (c.q. artistieke) waarde van een concert onder hun jurisdictie valt. Dat zogenaamde weldadigheidsconcerten niet gekritiseerd plegen te worden, is nog een relikwie uit de dagen dat op gezegde liefdadigheidsondernemingen de relatie tussen de artistieke prestaties en het goede doel vreemde proporties vertoonde. Wanneer de heren Hijman en Van Wezel vijf cent entree gevraagd hadden en die opbrengst naderhand onder de zeven auteurs hadden verdeeld, dán was

45 Dit slaat op Arntzenius, die in De Telegraaf van 3 juli 1927 reageerde op Pijpers artikel ‘De antimuzikaliteit van de Hollander’ (zie voetnoot 79, HPG 2, 195).

46 ‘Nieuwe Nederlandse muziek’. De Maasbode, 3 februari 1930. Het niet ondertekende stuk is zonder twijfel van de vaste muziekmedewerker van De Maasbode, Lou lichtveld. Voor Lichtveld zie voetnoot 175 bij ‘Muziekbespreking’. De Gemeenschap, april 1926.

47 Theo van der Bijl, ‘Julius Hijman - Henk van Wezel’. De Tijd, 3 februari 1930.

48 Paul F. Sanders, ‘Nieuwe Nederlandse muziek’. Het Volk, 4 februari 1930.

49 ‘Gratis Nederlandse muziek’. Ingezonden brief van Julius Hijman en Henk van Wezel en het antwoord van Herman Rutters. Algemeen Handelsblad, 5 februari 1930.

[p. 531]

het een weldadigheidsconcert geweest waarover de recensenten het zwijgen hadden kunnen bewaren. Nu was het, om in handelsstijl te blijven, een proefzending. En de voorproevers, de critici, hadden dus alle reden om zich niet te onthouden...

Er is nu eens tabula rasa gemaakt. Vast staat dat de handelswaarde der nieuwe Nederlandse muziek gelijk nul is. En dat verheugt mij, als Nederlands componist, boven mate. Er is blijkbaar niet de geringste buitenmuzikale stimulans aanwezig om nieuwe Nederlandse werken te gaan scheppen. En de auteurs die desondanks werken schrijven, kunnen dus geacht worden te gehoorzamen aan een innerlijke imperatief, aan hun scheppingsdrang, kort gezegd. Ik had van mijn kritische collega's bij deze gelegenheid graag eens wat meer specificaties gelezen. Alleen Sanders gaat iets dieper op de werken dezer (voor het grootste deel totaal onbekende) landgenoten in; Arntzenius trekt een in principe juiste scheidingslijn; de Maasbode achtte ‘bij werken van een zo prille natuur principieel alleen een beschrijvende kritiek mogelijk’; Van der Bijl meent dat men ‘zich tevreden moet stellen met een globale indruk’. En Rutters, na een kritiekloze opsomming, vindt het zijn ‘plicht, de ijver, de ernst en het enthousiasme aan te moedigen’. Deed men zijn ‘plicht’ maar. In de grote pers moet ‘componerend jong-Nederland’ van 1 februari 1930 zijn eerste aanmoediging nog krijgen....

Ik kan het concert, dat ik niet bijwoonde, slechts reconstrueren aan de hand van het programma. En dan wil het mij voorkomen dat het geheel ietwat al te heterofoon is uitgevallen, meer dan met de waarde van het begrip Nederlandse muziek overeenkomt.

Wat stijlloosheid betreft kon het concert zich dus best meten met elk willekeurig solistenprogramma. Niet dat ik dit een verdienste zou durven noemen...

Maar waarom zouden Hijman c.s. het ‘normale vrijkaartenconcert, dat reeds op zichzelf uit den boze is, maar dat toch altijd nog een kwartje kost’ géén ‘concurrentie’ mogen aandoen? Ik ben het volstrekt eens met Arntzenius dat het gratis publiek van nóg iets minder betekenis voor de Nederlandse muziek is dan welk kwartjespubliek ook. En als Nederlands componist onderschrijf ik van harte gaarne de kritische bezwaren uit Telegraaf en Maasbode. Maar als concertbezoeker zou ik zeggen: laat de doden hun doden begraven. Het instituut der vrijkaartenconcerten verkeert reeds in een zo vergevorderde staat van ontbinding dat ons lang de lust vergaan is iets, wat dan ook, van deze erfenis te aanvaarden. In De Muziek van november 1927 heb ik, in een artikel, getiteld ‘Muziekleven en concertpraktijk’,⁵⁰ getracht het onderscheid aan te geven tussen het zich ontwikkelende Nederlandse muziekleven en de tot een ruïne vervallen concertpraktijk. Ik zou hetzelfde stuk hier weer ongewijzigd kunnen laten afdrukken: Hollands molens malen toch wel bijzonder langzaam.

Van het bestaande concertbedrijf (à raison van een kwartje, of helemaal gratis, of met een bon voor een vrijplaats bij Tuschinsky voor elke tiende bezoeker/-ster - zij zullen er nog toe komen!) is voor de ontwikkeling der toonkunst volstrekt niets meer te verwachten. Wij nemen gaarne van Hijmans en Van Wezels tevredenheid, die ‘het

50 Zie HPG 2, 352-360.

[p. 532]

experiment’ ‘probaat’ noemden, acte, maar onderschrijven Rutters bezwaren, die ‘er zeker van is dat deze methode de proef niet zal kunnen doorstaan’, volkomen. Inderdaad: de Nederlander is dáárvoor een te goed zakenman. Natuurlijk gaat hij de kwaliteit van hetgeen hem gratis wordt aangeboden, wantrouwen: voor Menuhin, Sjaljapin en The Revellers, die toch ook ‘muziek’ leveren, moest hij zwaar geld betalen. En dus, van tweeën één: de impresario van Menuhin heeft hem afgezet, indertijd, óf de muziek die Hijman en Van Wezel spelen, is inderdaad het tramdubbeltje bij herhaling niet waard. Hoe wil hij beter weten?

Het zal binnenkort tot een muziekproducenten- en -consumententrust moeten komen. Maar op een geheel andere artistieke en economische basis dan tot nu toe gebruikelijk is.