Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

[p. 504]

Muziekbesprekingen
november 1929 (De Muziek)

Constant van Wessem: Het musiceeren en concerteeren in de loop der tijden
Uitgeverij De Spieghel, Amsterdam. f 2,90

Het is al geruime tijd geleden dat de omstandigheden ons noopten een publicatie van deze auteur kritisch te beschouwen. Dat was in het jaar 1922, in De Nieuwe Kroniek, onder het hoofd ‘Helden der Toonkunst’.⁸

Sindsdien is er veel veranderd: De Nieuwe Kroniek bestaat niet meer, representatieve figuren uit de eerste naoorlogsjaren verdwenen voorgoed van het toneel, andere verschijnselen dan dadaïsme en russofilie vroegen onze belangstelling. Vele auteurs van toen leerden inzien dat zwijgen over zaken waar men geen verstand van heeft, beter is dan nonsens debiteren. Niet alzo echter Constant van Wessem: hij bleef een der meest actieve publicisten in dit aan critici zo arme gemenebest. Hij bleef zichzelf gelijk: zijn laatste pennenvrucht, welke dit jaar verscheen, is niet beter geschreven dan zijn vroegere boekjes; Het musiceren en concerteren getuigt niet van toename in kennis, niet van vermeerdering der intelligentie. Men zou geneigd zijn te zeggen: integendeel. Maar dat ware weer onbillijk tegenover de oudere schrifturen.

In de loop der jaren wijzigde Constant van Wessem zich op geen enkel essentieel punt. Zijn ijver bleef onalledaags, zijn bibliotheek werd beter voorzien. Zijn instrument, de Nederlandse taal, ging hard achteruit. Zijn instelling ten opzichte van de objecten zijner belangstelling, welke eertijds iets quasi-leutig-sportiefs had, droogde in tot een soort onzakelijke Neues Wiener Journal-originaliteit.⁹

Maar welk een opeenhoping van onzinnigheden, in deze honderdvijftig bladzijden druks! Wat al citaten zonder bronvermelding, welk een gebrek aan ordenend bewustzijn; hoe slordig is dit boekje samengeflanst!

Ons sterk gecomprimeerde geestesleven kan tegenwoordig wellicht niet meer buiten populaire compilatiewerken: dingetjes die op speciale terreinen in eenzelfde ‘behoefte’ voorzien als het roze weekblad¹⁰ met de aardige inhoud dat doet in de journalistiek. Niet iedereen heeft gelegenheid om alle verschijnselen des muzikalen levens zelf uit de (vaak moeilijk bereikbare) bronnen te gaan putten. Van Wessem heeft buitensporige moeite gedaan om de reputatie van een woordvoerder der muzikale avant-garde te verwerven. Maar daarbij stonden zijn verbluffend gebrek aan elementaire vakkennis, zijn gemis aan logica, zijn pose van veelweter hem danig in de weg. Ik zou de waarde van zijn publicaties tegenwoordig niet eens meer met de maten van de Haagsche Post durven te meten: deze ‘avant-garde’ is er een in zakformaat.

8 Zie HPG 1, 699-702.

9 Deze krant verscheen van 1893 tot 1939 met als ondertitel ‘unparteiisches Tagblatt’. Na 1918 nam de politieke berichtgeving een belangrijker plaats in: het blad sympathiseerde met de monarchie en was antimarxistisch. Wat Pijper bedoelt met ‘onzakelijke Neues Wiener Journal-originaliteit’ is onduidelijk.

10 De Haagsche Post werd het roze weekblad genoemd naar de kleur van het papier waarop het was gedrukt.

[p. 505]

Op elke bladzijde van het keurig uitgegeven boekje vinden wij de ergste blunders, om geen sterker woord te gebruiken. Ik sla het op een willekeurige plaats open en vind daar:

(Bladzijde 105): ‘Men moest zich niet alleen de oren, maar ook de halzen kunnen verrekken op zijn concerten.’ Vraag: hoe verrekt men zich de oren? Tweede vraag: hoort het werkwoord verrekken hier wel thuis?

(Bladzijde 119): ‘De grappenmaker Heine zag Berlioz zelf de pauk bespelen en telkens als diens blik die van zijn geliefde dame kruiste, sloeg hij extra met de pauk.’ Vraag: hoe slaat men ‘met’ ‘de’ pauk?

(Bladzijde 33): ‘De theoretische compositie der geleerde asceten, voor wie de muziek “formule” scheen te zijn, heeft opgehouden, en de vrolijke dwaasheid der wereld verlenigt de versteende vormen en geeft er nieuw leven aan.’ Ik zou dit graag willen begrijpen.

(Bladzijde 130): ‘Met eretekenen behangen, zelfs getiteld, troont de virtuoos boven op zijn trofee van lauwerkransen en gebroken vrouwenharten.’

Wat nog te zeggen van de ‘grijnslachende negerpianist’ van bladzijde 143 die ‘aan zijn toetsen’ ‘rukte’? Ik denk niet dat daar veel van te horen geweest zal zijn. Wat van het dansmeestersviooltje op bladzijde 150, dat ‘veel groter, en een viool’ was?

Er schijnt ergens een nulpunt van het absolute onverstand te bestaan. De opuscula van Constant van Wessem bevinden zich aldoor in de onmiddellijke omgeving van dat nulpunt. Kritiek kan men er ternauwernood op leveren: het signaleren van de fouten en zotheden alleen vergt reeds te veel plaats. En bovendien: men weet wel waar men begint, doch niet waar het einde zal zijn.

Het einde... Men moet welhaast de hoop opgeven dat er nog ooit een einde zou komen aan deze colportage van nonsens en betweterij. Het Nederlandse muziekleven, machteloos overgeleverd aan de luimen van onbevoegden en epigonen, schijnt iets als Van Wessem verdiend te hebben. Hoe willen wij ooit het miljard misverstanden, kwalijke erfenis van de negentiende eeuw, uit de weg ruimen, als de publicisten van heden niet anders doen dan nieuwe onjuistheden en stoffig puin van gedachten aanslepen? Er is geen beginnen aan.

Dr. E.W. Schallenberg: Studiën over Frédéric Chopin
Uitgeverij Nijhoff, Den Haag. f 4,-

Het kardinale bezwaar tegen dit uiterst belangrijke boekwerk is dat het zich al te moeilijk lezen laat. De schrijver bezigt geen fraai Nederlands en zijn zinnen zijn meer het resultaat van (op zichzelf dikwijls voortreffelijke) denkprestaties dan de overtuigende manifestatie van heldere voorstellingscomplexen. Nu weet ik zeer wel dat men andere eisen behoort te stellen aan een dissertatie dan aan een essay. Maar de schrijver had, zonder aan de wetenschappelijkheid van zijn studie schade te berokkenen, een groot deel van de noten op een paar pagina's achterin kunnen verzamelen, een ander deel kunnen schrappen (de noten die geen bronnenvermeldingen zijn, doch kanttekeningen van esthetisch karakter, als op bladzijde 92, 121, enzovoort). Het merendeel had hij desnoods in de tekst kunnen verwerken.

[p. 506]

Bovendien had hij een groot aantal defecte zinnen, welke ontspoord zijn op de weg van het hoofd naar het papier, behoren te repareren: ‘Dat de introspectieve Schumann dromen kan verstoffelijken op ongedroomde wijze’ (bladzijde 124). ‘De opera met haar zilveren coloratuur zal bevruchtend werken op zijn fantasie’ (bladzijde 149). En meer dergelijks.

Het is jammer dat inhoud en verschijningsvorm van het boek niet beter overeenstemmen. Want de studiën van dr. Schallenberg¹¹ zijn van zeer grote betekenis en verdienen algemene bekendheid. Hier is hoogst belangrijk speurderswerk verricht en een aanzienlijk stuk denkarbeid voltooid. Het ware te wensen dat alle musici, en vooral de pianisten, kennis konden nemen van dr. Schallenbergs beschouwingen. Ik voorzie evenwel dat een groot deel der niet wetenschappelijk denkende kunstenaren door het uiterlijk van zijn gedachtegangen afgestoten zal worden - en dit is juist het bezwaar waarop ik zo-even doelde. Ik wilde wel dat dr. Schallenberg dit werk, comprimerende en hier en daar snoeiende, herschreef, ten behoeve van de Nederlandse muziekminnaars, niet academisch gevormden, voor wie zijn figuurlijke druiven wel wat hoog hangen. Wat ten gevolge zal hebben dat men deze druiven voor zuur en dus oneetbaar zal uitmaken, vrees ik.

En dat is dubbel jammer, daar vooral de beschouwingen over Chopin en de romantiek zo bijzonder actueel zijn en een helder licht werpen op allerlei verschijnselen die men tot dusverre in een schemerduister placht te hullen.

11 E.W. Schallenberg schreef in 1954 het artikel ‘Over Willem Pijper; Spel van emotie en intellect’ (Varia Historica, Assen 1954, 243-255).