Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

[p. 499]

november 1929
-
18 juni 1936

[p. 501]

Muziek in Amsterdam - Concertgebouw
november 1929 (De Muziek)

De eerste zes abonnementsconcerten van dit seizoen werden gedirigeerd door Willem Mengelberg, die ditmaal later dan andere jaren naar Amerika zal vertrekken. Tot uitvoering kwamen, achtereenvolgens, Diepenbrocks Vogels-ouverture, het Eerste pianoconcert van Beethoven (Cortot), Ibéria, Francks Variations symphoniques, een Brandenburgs concert van Bach, Mendelssohns Vioolconcert (Cecilia Hansen), de Eerste van Brahms, het Lied von der Erde, werken van Bloch, Tsjaikovski's Roméo et Juliette, de Haffner-serenade, de Ouverture Zur Weihe des Hauses, Nuit sur le mont chauve van Moesorgsky, een pianoconcert van Rachmaninov (solist: de auteur) en de Pathétique. Louter goedbekende werken, gelijk men ziet; met uitzondering van het drietal composities van Ernest Bloch, die hier zelf de Europese première van zijn zogenaamde epische rapsodie America gedirigeerd heeft.

Over de relaties tussen de Verenigde Staten en de Naamloze Vennootschap het Concertgebouw is het laatste woord nog niet gesproken. Wij hebben Mengelberg naar Amerika zien vertrekken en eenvoudigen van geest stelden zich gouden bergen voor van deze nieuwe zakenrelatie. Sommige optimistische couranten en periodieken spraken van een vermeerdering van Hollands Glorie, anderen bliezen de affaire op tot een soort muzikaal gezantschap buiten bezwaar van 's lands schatkist. Nationalistisch gezinde muziekminnaars verwachtten heil voor de Nederlandse muziek; Mahlerianen hoopten, met Mengelbergs hulp, op een verovering van de Nieuwe Wereld.

Het is anders uitgekomen. Wij behoeven Mengelbergs verhouding tot de Nederlandse muziek niet speciaal in verband met Amerika ter sprake te brengen: niemand kan verwachten dat Mengelberg te New York anders over de Nederlandse muziek zou denken dan in Amsterdam. Wij behoeven het ook niet over Mahler-propaganda te hebben; de vraag of ‘men’ in Amerika ‘nog niet’ rijp voor Mahler zou zijn, kan hier onbesproken blijven.

Maar wij constateren dat Mengelbergs Amerikaanse contacten niet nagelaten hebben een stempel te drukken op het muziekleven van Amsterdam. Wij hebben de laatste jaren een aantal Amerikaanse en half Amerikaanse composities ten gehore gekregen die dermate leeg aan muziek, dermate slecht van makelij waren, dat het alle beschrijving tart. Bewust of onbewust bedrijft men een soort pénétration pacifique: opvatting, stijl, programmasamenstelling - kortom alles wordt afgesteld op Amerikaanse normen. Niemand heeft nog opgemerkt dat het gemakkelijker is het Amsterdamse publiek te normaliseren naar Amerikaanse eisen van smaak en cultuur, dan heterogene, onervaren Amerikaanse publieken op te voeden tot een Europees niveau. Toch blijkt dit zo te zijn. De kunstzin, het artistieke bevattingsvermogen, de belangstellingen van het Amsterdamse publiek van 1929 zijn ontstellend veel lager dan zij dat waren omstreeks 1922. Tot en met het Mahler-feest is het Willem Mengelberg mogelijk geweest zich steeds te vernieuwen. Tot 1922 is het hem gelukt zichzelf op peil te houden, en daarmee zijn publiek - het publiek dat hij in een leven van werken en

[p. 502]

strijden opgevoed had met het merg der klassieken, dat hij gebracht heeft tot Strauss en Mahler. Het is nodig om de feiten onder de ogen te zien: na en door Mengelbergs Amerikaanse expedities is het concertleven hier in verval. O, zeker, men kan wijzen op volle zalen, men kan zich nog laten verdoven door orkanen van applaus. Maar de muziekliefde, het begrip ging teloor. De eerbied voor de muziek maakte plaats voor een kritiekloze heldenverering; het gebaande pad werd verlaten en wij bevinden ons thans in het moeras. Ik voorzie binnen zeer korte tijd de ernstigste catastrofen; men heeft zijn houvast verloren en het geloof in de continuïteit der kunst.

Nu reeds zijn wij afgezakt tot een festival-Bloch - en zó ver heeft men de systematische desoriëntatie van ons publiek doorgevoerd, dat wij het oeuvre van deze kleinhandelaar in ‘grote’ kunst hebben toegejuicht alsof wij te maken hadden met Beethoven, Tauber of wijlen Caruso...

Ernest Bloch is een der Europese componisten die tijdens en na de oorlog het wrak geschoten schip der Europese cultuur verlaten hebben. Amerika bood meer kansen dan Zwitserland, zijn vaderland; en Bloch heeft zich die kansen ten nutte gemaakt. Hij is thans pedagoog in San Francisco en wij willen hopen dat zijn werkzaamheden daar een gunstige invloed zullen uitoefenen op het genus Amerikaanse componisten in wording. Jonge Europese componisten zouden maar weinig goeds van hem kunnen leren - en in zoverre mogen wij het besluit prijzen dat Bloch in 1916 naar Amerika gevoerd heeft.

Mengelberg dirigeerde op 17 oktober Blochs Symfonie in cis, een werkstuk uit het jaar 1901, toen de auteur leerling was van Thuille in München. Het stuk is volmaakt onpersoonlijk, slecht van bouw, hybridisch van thematiek en buitensporig lang. Het eerste deel mist alle concentratie, de volksliedachtigheden in II en III, vrij naar Het patertje langs de kant,¹ vertonen geen spoor van geest. De fugatische Finale is geserreerder, zolang het fugatisch is (een fugato is in zijn lengte altijd beperkt door het aantal noten van de dux!), maar zwerft daarna weer weg in een woestijn van citaten uit de vorige delen. Techniek van de Negende - minus het koor, minus het genie.

Loevensohn speelde daarna Schelomo - het stuk waaraan Bloch op den duur eenzelfde onsterfelijkheid te danken zal hebben als Max Bruch aan het Kol Nidrei. Maar Kol Nidrei is beter, want Bruch wist meer van het vak componeren.

En als apotheose kwam dan op 20 oktober, plusminus om half vier, de epische rapsodie America.

Dat men, in 1929, de eerste Amsterdamse uitvoering brengt van een langdurig en vrijwel talentloos symfonisch probeersel uit het jaar 1901 (achtentwintig jaar na dato!) is alleen maar belachelijk. Dat men hier, in 1929, de Europese première brengt van een in 1926-'27 geschreven en in 1928 bekroonde mislukking, is een symptoom. Een symptoom van de averechtse resultaten der Amsterdams-Amerikaanse zaken-vriendschappen, bovengenoemd. Ik aarzel niet America een der allerslechtste muziekstukken te noemen die wij in jaren te horen hebben gekregen. De oude Symfonie in cis is nog geen muziek, dat is deeg, beslag van muziek - een kleffig, dufriekend beslag,

1 Van Pijpers hand verscheen in 1926 een bewerking van drie oud-Hollandse volksdansen. Het patertje langs de kant was het derde daarvan. Kloppenburg (1960), 101.

[p. 503]

zonder zuurdesem, zonder specerijen. Maar America is een uitdragerij, een berg oudroest, een autokerkhof. Na de Symfonie in cis mocht men nog hopen dat de auteur mettertijd bezinning zou leren, dat zijn zelfkritiek zou groeien met zijn onderscheidingsvermogen. Niemand kan op zijn eenentwintigste jaar nog alle eigen en vreemde invallen uit elkaar houden. En Arthur Seidl, die dat stuk in 1903 beschermend ‘gar nicht so talentlos’ noemde, leverde daarmee een even milde als menslievende kritiek.² Maar Bloch heeft zich laten bederven door de ophemelarijen van buitenstaanders als Romain Rolland: ‘Votre symphonie est l'une des oeuvres capitales de l'école moderne’...³ Welja!

Wanneer men de programmabijschriften van het concert van 20 oktober mocht geloven - een bloemlezing van Amerikaans-Zwitsers-Semitisch juichvermogen, overgebracht in knikkebenend Hollands - dan was America het gewichtigste document der mensheid, na de evangeliën en de habeas-corpus-act. Het is alles wel zeer buiten proportie.⁴

America bestaat uit drie ellenlange delen, min of meer cyclisch gebouwd, met gebruikmaking van een motto (waarop men verderop het woord ‘A-mêêê-rica’ kan gaan zingen), vermeerderd met een halfhonderd citaten uit de wereldliteratuur: Bach, Beethoven, Chopin, Debussy, My old Kentucky home,⁵ Brahms, Gershwin, Bruch, weer Beethoven, Irving Berlin, Schumann en Zez Confrey.⁶

Rudolf Mengelberg, die Bloch, in het programmabijschrift, niet ‘onder de baanbrekers wil rangschikken’, heeft er bezwaar tegen hem een epigoon te noemen. Ik deel die bezwaren niet. Epigoon kan men zijn van honderd meesters en chefs d'école tegelijkertijd. Bloch is precies het voorbeeld van de geboren epigoon, van de man zonder eigen toonkunstig initiatief.

Klaarblijkelijk is dit juist het soort muzikale choucroute waaraan Amerika behoefte heeft: Blochs epic rhapsody werd door vijf dirigenten uit een inzending van tweeëntwintig partituren gekozen en bekroond met de ‘Musical America’-prijs.

America! America!
my love for thee arouses me
to nobler thoughts and deeds...⁷

Ik heb het niet kunnen horen.

2 De musicoloog Arthur Seidl schreef dit naar aanleiding van de uitvoering van het stuk in 1903 tijdens het grote Tonkünstlerfest van de Allgemeiner Deutscher Musik Verein in Basel. Hij wordt geciteerd in het Programma Concertgebouw Amsterdam van 20 oktober 1928, 38.

3 Romain Rolland in een brief aan Bloch, naar aanleiding van een uitvoering in 1915 te Genève onder leiding van de componist. Ook deze tekst wordt geciteerd in het Programma Concertgebouw Amsterdam van 20 oktober 1928, 38-39.

4 De toelichting op Blochs America: An Epic Rhapsody is geschreven door Lawrence Gilman en overgenomen uit de programmaboekjes van de Philharmonic Symphony Society in New York (Programma Concertgebouw Amsterdam, 20 oktober 1929).

5 Liedje van Stephen Collins Foster (1826-1864).

6 Componist van het eerder door Pijper genoemde Kitten on the Keys (‘Muziek en nationaliteit’, HPG 2, 465).

7 Uit de slothymne van Blochs America: An Epic Rhapsody.