Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Virtuozen²³⁷
1929 (Erts²³⁶ - De Quintencirkel)

Het virtuozendom begint deerlijk in diskrediet te geraken. Niet alleen de quasi-filosofische, wereldhervormende uitverkorene (Pembaur) raakte uit de mode, ook de roem van de speelkunstenaars uit de familie Liszt-Paganini begon te tanen.

Ik weet niet of men er zich rekenschap van geeft dat de volledige verdwijning van de virtuoos aan ons muziekleven ernstige schade zou berokkenen. Die gevaren vallen niet direct in het oog, maar zij zijn er niet minder wezenlijk om.

Men zal mij wellicht willen voorhouden dat Heifetz, Kreisler, Iturbi en Horowitz niet voor lege zalen behoeven te spelen; dat hun successen nog wel van een andere orde zijn dan de bijvalsbetuigingen waaronder hetzelfde (?) publiek Whiteman of The Revellers²³⁸ begraaft. Dit is evenwel meer schijn dan wezen. In de meer kritische instanties zijn de koersen van instrumentalisten en zangers sterk achteruitgegaan. Courantenkritieken van een kwart eeuw oud leren ons dat men toen gewoon was vrij wat meer aandacht te besteden aan de verrichtingen en de persoonlijkheid van

237 Het tweede gedeelte van dit essay is opgenomen in De Quintencirkel, in combinatie met het eerste deel van het artikel ‘Mechanische muziek’, dat verscheen in i10, januari 1927. De tekst ‘Mechanische muziek en virtuozendom’, zoals Pijper die publiceerde in De Quintencirkel, is opgenomen in Appendix Q&S (zie p. 847-851).

236 Voor Erts zie voetnoot 78 bij ‘De antimuzikaliteit van de Hollander’ in Erts jrg. 1927 (zie p. 195).

238 The Revellers: een zangkwartet dat zich toelegde op close harmony.

[p. 460]

een Henschel, een Bellincioni, een Teresa Carreño, dan men tegenwoordig over heeft voor de prestaties van hun opvolgers. Men behoeft dit niet te bejammeren, maar het is een symptoom.

Sinds enkele jaren struikel ik, voor het eerst in het Handelsblad,²³⁹ over de termen pianisme en violisme, uitdrukkingen die sindsdien ook door de andere muziekverslaggevers met voorliefde en in de obligate, smalende betekenis gebruikt plegen te worden. Suggestief zijn deze samenstellingen op -isme wel, maar zij dringen niet zeer diep door. Waarom zouden wij Liszt, na zijn dood, niet evenzeer van pianisme kunnen beschuldigen? Stukken als de Galop chromatique²⁴⁰ hebben waarlijk meer pianismische dan pianistische waarde. En concerten als die van Wieniawski of Vieuxtemps ontstonden voor een goed deel uit violismische overwegingen. De kwalificaties pianisme en violisme zijn slechts een symptoom van de gewijzigde verhoudingen. Men maakt niet zoveel drukte meer over een hoge C of een voortreffelijk spiccato. De beroepscriticus vindt nog slechts woorden van koele waardering, de schare der concertbezoekers gaat in numeriek opzicht het absolute nulpunt tegemoet. Duitse musicografen hebben al over Virtuosendämmerung geschreven en de autopiano doet de rest.

Natuurlijk ligt de schuld niet uitsluitend bij pers en publiek. De optredende kunstenaren hebben hun eigen debacle grondig voorbereid. Het plusquamperfectum op het stuk van de sonates van Beethoven ligt niet in de tien vingers van Lamond of d'Albert, maar veeleer in een muziekrol. De fout was dat men dat soort volmaaktheid bestreefde. De reactie op deze vergissingen kan men in Duitsland bestuderen: Musikantengilden. Dat wil zeggen: makkelijke muziek slecht spelen, maar met plezier in de zaak. Exit Busoni.

Bovendien is voor de tegenwoordige (jongere) herscheppende kunstenaars het virtuozendom geen einddoel meer: zij willen dirigeren, schrijven, ja zelfs componeren. De voorbeelden zijn te talrijk om op te noemen. De brandpunten van het concertleven zullen binnenkort niet meer in de concertzalen gevonden worden, doch in de studio's der omroepstations.

De virtuoos schijnt voorbestemd om te verdwijnen.²⁴¹

Doch met hem zou een element uit onze muziekbeoefening heengaan dat mij volkomen onmisbaar lijkt: het persoonlijk contact van speler en toehoorder. Het contact dat goede musici soms met een bepaalde collectiviteit, met een, wat zij noemen, enthousiast publiek vinden, is een der wonderlijkste factoren, misschien wel de allervoornaamste, van de praktijk van het musiceren. Ik weet niet of de muziek voor een niet-musicus, buiten die zeldzame momenten van persoonlijke beïnvloeding, ooit meer zijn kan dan een moeilijk raadsel of een vulgair amusement. De toverspreukige muziek is voor haar adepten een duidelijk orakel, maar de leek verstaat haar duisterheden slechts dan, wanneer die hem in allerpersoonlijkste vorm direct worden overgebracht.

239 Dat wil zeggen: in de stukken van Herman Rutters, vaste muziekmedewerker van het Algemeen Handelsblad.

240 Bedoeld is: Franz Liszt, Grand galop chromatique in Es.

241 Vanaf deze zin is het essay opgenomen in De Quintencirkel, in het artikel ‘Mechanische muziek en virtuozendom’ (zie voetnoot 237).

[p. 461]

Het nog niet verklaarde verschijnsel doet zich voor dat ook in de muziek destillaten niet dezelfde waarde hebben als de originele producten. Wanneer men muziek conserveert op een grammofoonplaat, is zij gesteriliseerd; de radio, die (voorlopig nog erg mistekende) foto's van concerten verspreidt, rooft enkele niet nauwkeurig aan te geven details. Deze preparaten zijn gegarandeerd antiseptisch, maar dan ook volkomen waardeloos. Het schijnt dat ook het gehoor vitaminen behoeft, welke door het proces van opnemen en uitzenden gedood worden.

En de virtuoos is de enige middelaar tussen componist en toehoorder. Om de sonates van Beethoven, de fuga's van Bach, de Préludes van Debussy, de fantasie- en van Chopin te horen, heeft men nu eenmaal virtuozen nodig. Er is nog andere muziek dan symfonieën en koorwerken - wellicht vingen de componisten, genaamd de klassieken, meer eeuwigheid in enkele strijkkwartetten (alleen uitvoerbaar door virtuozen) dan in honderd orkestpartituren. Het is waar dat de virtuozen zich bijna altijd tollenaren getoond hebben: maar al te vaak bleken zij ijdel, leeghoofdig, prat op succes en doof voor belangen die boven hun persoonlijke niveau uitgingen. De podiumhelden hebben de muziek gewis veel schade berokkend - doch moet daarom hun hele geslacht hangen?

De muziek is ons niet slechts overgebracht door Gregorius of de kruisridders, maar ook door poorters en minstrelen. Dit wordt op het ogenblik systematisch vergeten. De wereld is nimmer louter met kloosterlingen bevolkt geweest en de muzische kunsten bloeiden veelal rijker op de burchten dan in de kerken. De wereldlijke en de geestelijke kunst hebben altijd en overal gunstig op elkander ingewerkt, maar tegenwoordig is dat anders geworden. De niet-kerkelijke muziek, de symfonie en het lied, werd dermate omhangen met ethische, filosofische en theologische voorwendsels, dat men niet meer wist of men nu eigenlijk naar een kanselrede zat te luisteren of naar een sonate. Daartegenover verdween de religieuze kunst volkomen, en nu wellicht voorgoed, van het toneel. De muziek, dat wil zeggen: de wereldlijke of de absolute muziek, of korter: de toonkunst, heeft zich na Beethoven ernstig gecompromitteerd met een heel of half religieuze ethiek. Een virtuoos als Joseph Pembaur zoekt zijn roeping niet in zijn beroep, in het pianospelen, maar in een soort wormstekig idealisme: ‘Wir reproduzierende Musiker fördern das Leben der Psyche am meisten, indem wir das Wort Virtuose im geistigen Sinne fassen und Schüler wie Zuhörende zur Tugend erwecken.’²⁴² Daarvoor placht men vroeger nu juist naar de kerk te gaan.

Andere virtuozen (de meesten) houden zich ver van ethische bespiegelingen en dienen Mammon in plaats van Caecilia. Men moet leven - nietwaar? - en als de mensen nu met geweld Beethoven willen horen, waarom zullen zij dan Scarlatti of Ravel spelen?²⁴³

Maar aldus deserteren de strijdbaarste soldaten der muziek. Virtuoze instrumentale techniek is nog slechts verzilverbaar in het amusementsbedrijf (denk aan

242 Zie voor Pembaurs exacte formulering en de context van deze zin voetnoot 24 bij de recensie van 10 november 1919.

243 Deze zin is in De Quintencirkel weggelaten.

[p. 462]

Whitemans band)²⁴⁴ en de zin van het musiceren dreigt hoe langer hoe meer teloor te gaan. Herstel is slechts mogelijk wanneer men weer leert beseffen dat het muziek maken slechts behoort te geschieden ten behoeve van de muziek, die in zichzelve klinkende werkelijkheid is en geen wingewest van theologie of ethiek.

244 Dit voorbeeld tussen haakjes is in De Quintencirkel weggelaten.