Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

[p. 445]

Georges Bizet¹⁹¹
november 1928 (programma Wagnervereeniging)

Het is juist negentig jaar geleden dat Alexandre-César-Léopold Bizet - zich noemende Georges Bizet - geboren werd. Zijn meesterwerk, Carmen, is meer dan een halve eeuw oud. Bizet, geboren 25 oktober 1838, gestorven 3 juni 1875, zag en hoorde zijn laatste opera opgevoerd op 3 maart 1875, op dezelfde dag dat hij het Légion d'honneur ontving.

Het heet dat Bizet het fiasco van deze eerste opvoering niet overleefd heeft. Dergelijke romantische geschiedenissen worden bijna altijd verhaald als een componist ‘in het harrenas’ sterft. Niemand zal ooit uitmaken of Bizet langer geleefd zou hebben wanneer de première van Carmen een bepaald succes was geweest. Maar wel kan men tegenwoordig vaststellen dat het grotelijks overdreven was te spreken van een absoluut fiasco. Aan domme, zelfs aan kwetsende kritieken van zijn tijdgenoten was Bizet wel gewend. Camille Le Senne meent zeer terecht:

En nous reportant à l'Almanach des spectacles, nous voyons qu'exactement Carmen fut jouée trente-cinq fois de suite dans sa première nouveauté, chiffre très honorable pour l'époque. Bizet n'éprouva aucune amertume; il était habitué à ces demi-succès et, bien doué, bien renté, bien apparenté surtout, il se sentait de taille à prendre sa revanche. Bizet n'est pas mort de Carmen et Carmen est mieux portante que jamais.(1914)¹⁹²

Carmen is een der meest representatieve kunstwerken uit een periode welke wij hier in Holland slechts zeer oppervlakkig kennen. Op het stuk van symfonische muziek zijn wij in Amsterdam even goed georiënteerd als overal elders in de wereld, maar met de operamuziek is dat in genen dele het geval. Speciaal in Frankrijk, in de negentiende eeuw, zijn partituren geschreven, gedrukt en opgevoerd welke wij hier slechts kennen in de vorm van infame arrangementen voor harmonie- en fanfarekorpsen. En men zou niet mogen zeggen dat die muziek niet beter verdiende.

Bepalen wij ons tot de tweede helft der vorige eeuw, tot de periode van Carmen. Bizet was geen meteoor die onverwachts opkwam, het muzikale heelal in gloed zette en weer aan de horizon verdween. Bizet was een der heldere planeten die het sterrenbeeld der Franse operakunst tot Wagner gevormd hebben. Hij had zijn voorgangers, zijn tijdgenoten, hij kreeg zijn opvolgers. Wanneer men aan Bizet denkt, dan moet men ook Massenet noemen, ook Ambroise Thomas, ook Gounod, ook Delibes, ook Chabrier, Saint-Saëns, Lalo...; César Franck, als operacomponist, behoort tot dezelfde plejade; auteurs als Widor, Dubois, Xavier Leroux, Pierné en in zekere zin d'Indy kan men ook tot deze familie rekenen.

191 Annalen 2892. Voor De Muziek van december 1928 schreef Pijper een recensie over de voorstelling (zie HPG 2, 458). De voorstellingen waren op 15, 17, 19 en 21 november 1928.

192 Camille Le Senne schreef dit in het hoofdstuk ‘France, période contemporaine’, in de Encyclopédie de la musique et dictionnaire du conservatoire (Lavignac/La Laurencie), deel III, 1797. Voor deze encyclopdie zie voetnoot 252 bij de recensie van 17 oktober 1921.

[p. 446]

Carmen is als kunstwerk zonder twijfel superieur aan de meeste opera's uit deze periode. Maar zonder de werken van bijvoorbeeld Gounod zou Bizets oeuvre er, dunkt mij, heel anders hebben uitgezien.

Ambroise Thomas (1811-1896) had, een ruim aantal jaren voor Bizets Carmen ontstond, reeds vele opera's geschreven. Wij kennen die muziek hier niet al te goed en dat is jammer. Zijn oeuvre bevat talrijke amusante en zeer wetenswaardige details. Thomas greep voor zijn libretti zeer hoog: naar Dante, Shakespeare en Goethe.¹⁹³ Hij verandert die meesterwerken der dramaturgie naar het hem goeddunkt, hij wijzigt situaties en namen, hij noemt een zijner sujetten uit Le songe d'une nuit d'été: ‘Shakespeare’... en hij doet dus, op een ander plan, precies hetzelfde als de auteurs van Das Dreimäderlhaus met Schubert!¹⁹⁴ Maar in 1867 schrijft hij zijn Hamlet, alweer vrij naar Shakespeare; hij gebruikt in dit werk een saxofoonsolo, nieuwerwetsheid welke wij gewoon zijn aan Bizet toe te schrijven. Maar Bizets Arlésienne-suite, waarin die klassiek geworden saxofoonsolo voorkomt, is van 1872!

Ambroise Thomas is hier bekend geworden door zijn Mignon, vrij naar Goethes Wilhelm Meister. Deze opera is van 1865 en er staat gewis al veel Bizet in. Maar reeds bijna evenveel Thomas vinden wij in Bizets Les pêcheurs de perles van 1863.

Ik kan ook Charles Gounod (1818-1893) niet overslaan. Bizet bewonderde hem bovenmate: ‘Il m'a toujours été impossible de le juger. Dominé par le fluide sympathique de cet homme si supérieur à moi par l'âge et le degré de développement actuel, j'ai subi son influence complète. C'est le musicien le plus extraordinaire que nous ayons maintenant.’¹⁹⁵

Gounods Faust is al van 1859. Bizet was toen juist afgestudeerd en bevond zich te Rome, in de Villa Médicis. Men ziet: er is een grote en vaste continuïteit in de ontwikkeling der Franse operamuziek.

Het oeuvre van Georges Bizet bevat talrijke opera's. In chronologische volgorde: Le docteur Miracle (1857), waarmee hij een prix-Offenbach won; opgevoerd bij de Bouffes-Parisiens. Don Procopio (1859), Les pêcheurs de perles (1863), Malbrough s'en va-t-en guerre (1867), La jolie fille de Perth (1867), Djamileh (1872) en ten slotte zijn hoofdwerk Carmen.

L'Arlésienne is geen opera, doch een scènemuziek voor een drama van Alphonse Daudet, uit zevenentwintig kleine nummers bestaande. Later zijn daaruit de twee bekende orkestsuites samengesteld.

193 Françoise de Rimini naar Dantes Inferno (1882), Le songe d'une nuit d'été (1850) en Hamlet (1869) naar Shakespeare, en Mignon (1866) naar Goethe.

194 In de operette Das Dreimäderlhaus (1916) van Heinrich Berté naar muziek van Schubert, wordt Franz Schubert zelf zingend ten tonele gevoerd. Alfred Maria Willner en Heinz Reichert schreven het libretto dat gebaseerd is op de roman Schwammerl van Rudolf Hans Bartsch.

195 Ook dit citaat heeft Pijper gevonden in het hoofdstuk ‘France, période contemporaine’, van Camille Le Senne, in de Encyclopédie de la musique et dictionnaire du conservatoire (Lavignac/La Laurencie), deel III, 1793. Bizet relativeert zijn laatste opmerking echter: ‘C'est le musicien le plus extraordinaire que nous ayons maintenant (excepté Rossini et Meyerbeer).’

[p. 447]

Bij de eerste opvoering van Carmen werd de titelrol gezongen door Mme Galli-Marié.¹⁹⁶ Deze zangeres heeft later, in een interview, enkele opmerkingen gemaakt welke een helder licht werpen op het ontstaan van de algemeen verspreide mening van het eerste fiasco van dit werk. ‘Het publiek’, meende zij, ‘werd van de wijs gebracht door het verloop van de opera. Men was gewend dat de tenor en de eerste zangeres in de laatste akte gelukkig getrouwd raakten en de dramatische ontknoping wekte meer bevreemding dan juist begrip.’

Men begrijpt dit achteraf wel. Het Parijs van 1875, vijf jaar na de Frans-Duitse oorlog, was niet bepaald gedisponeerd voor de donkere hartstochten waarvan Mérimées novelle doorgloeid is. Bizets librettisten, Meilhac en Halévy, hadden er wel meer ‘opera’ van gemaakt, door toevoeging van het ingénue landmeisje Micaëla onder andere, maar het bleef toch spannender, vulkanischer dan men in de Opéra-Comique gewend was.

Aanvankelijk heeft men de gepassioneerdheid van het werk trachten te verklaren met zinspelingen op het ‘Spaanse’ element. Dit misverstand is grondig uit de weg geruimd; tegenwoordig is ons begrip van de werkelijke Spaanse muziek helderder dan een halve eeuw geleden. Carmen, op een Spaans gegeven, is even door en door Frans als bijvoorbeeld Faust, welk stuk zijn Overrijnse afkomst ook nimmer verloochend heeft. Bizets kunst is volkomen nationaal en het is als representatieve Franse opera van 1875, dat dit meesterwerk zijn plaats overal ter wereld: in Amerika zo goed als in Duitsland, Japan of Rusland, heeft kunnen innemen.

196 De Franse mezzosopraan Célestine Galli-Marié (1840-1905).