Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Muziek in Amsterdam - Concertgebouw
februari 1928 (De Muziek)

Wanneer dit overzicht verschijnt, behoort de eerste helft van het concertseizoen 1927-'28 reeds weer tot het verleden. Pierre Monteux nam, tot oktober aanstaande, afscheid met Stravinsky's Sacre du printemps en Shéhérazade van Rimski-Korsakov. Na de opvoering van Pelléas et Mélisande werd de uitvoering van de Sacre de tweede gebeurtenis van groot formaat in het Nederlandse muziekleven. Het werd de beste Stravinsky-herschepping die ik nog hoorde en het publieke succes was meer dan opvallend.

Voor ons was het belangwekkend Stravinsky's meest positieve prestatie nog eens te beluisteren. Wij weten - maar al te goed, helaas - tot welke excessen van puritanisme en vervlakking deze auteur zich heeft laten verleiden, de laatste tien jaren. Men zou bijna vergeten dat Stravinsky indertijd ook het infernale geweld van de Sacre du printemps heeft weten te beheersen - het scheelde niet veel of wij wisten niet meer dat deze componist van huis uit een geniaal colorist, een eminent orkesttechnicus was. Wij zijn Monteux dankbaar dat hij ons de Stravinsky van 1913 weer in de herinnering heeft gebracht. Le sacre is niet wat wij een meesterwerk noemen, daarvoor hangt het te veel uit het lood. Fragmenten als de Rondes printanières, van 49 tot 53, zijn niet te redden; de Danse de la terre is goedkoop, de inleiding van het tweede deel, het Tsjaikovski-parafrasetje (Cercles mystérieux des adolescents) en de Évocation des ancêtres zijn geen van alle op hun plaats in een serieus bedoeld orkestwerk. Maar als de elementaire krachten losgelaten worden (Danse sacrale, Les augures printaniers, Glorification de l'élue en vooral Cortège du sage, met die dreigende tubaoctaven die als dondertoortsen tegen een onheilszwangere lucht staan) - dan stijgen Stravinsky's visioenen tot een waarlijk apocalyptische kracht. Ik weet niet of Le sacre te gronde gaan zal aan de voze, geïnfiltreerde plekken dan wel of het werk zal blijven voortbestaan ter wille van de prachtige stormlopen in de felle delen. Ik weet dit nog niet en wij behoeven er ons nog geen vermoedens over te vormen. Maar het is wél zeker dat het geëlektriseerde, verrukt juichende publiek dichter tot de levende kernen van dit kunstwerk was genaderd dan een deel onzer vaderlandse kritiek - het deel dat de maten niet kent waarmee grote kunstwerken gemeten moeten worden. Rutters schreef in het Handelsblad dat ‘de geest, die deze muziek in het leven heeft geroepen (hem) even antipathiek (is) als de aanblik van een bloedige bokswedstrijd’. Hij ‘gevoelde in deze verklankte “spectacle de la Russie paienne” een jammerlijk gedemoraliseerde ziel, een tot sadisme verworden meedogenloze wreedheid’¹¹²... Ik betreur dit ernstig, voor de zoveelste maal. Men kan precies hetzelfde

112 Tweemaal eerder schreef Herman Rutters in het Algemeen Handelsblad gereserveerd over de Sacre: op 13 oktober 1924, naar aanleiding van de Nederlandse première door Willem Mengelberg, en op 1 maart 1926, toen Stravinsky zelf een uitvoering leidde. Nu is hij openlijk afwijzend. Het door Pijper geciteerde fragment luidt compleet: ‘Vooralsnog blijft een onvoorwaardelijke erkenning van Stravinsky's individualiteit en sterk meesterschap, een erkenning van zijn niets-ontziende, gedurfde consequentie. Maar de geest die deze muziek in het leven heeft geroepen, is mij even antipathiek als de aanblik van een bloedige bokswedstrijd. Misschien nog erger: ik gevoel in deze verklankte “spectacle de la Russie paienne” een jammerlijk gedemoraliseerde ziel, een tot sadisme verworden meedogenloze wreedheid.’ AH, 20 januari 1928.

[p. 398]

beweren over de oudtestamentische profeten, over Dante, Goya en de ‘helse’ Brueghel. Maar dat haalt niemand in zijn hoofd. Het antiseptische standpunt van Rutters is een onbruikbaar standpunt. De samenkoppeling bloedige bokswedstrijd-muziekstuk is een mijns inziens niet geoorloofde denigratie van de muziek in het algemeen, niet op haar plaats in een serieuze kunstrubriek van een ernstig dagblad. Ik moet het betreuren dat Rutters zich weer eens liet leiden door zijn dove en blinde vrees voor de spoken Sadisme en Demoralisatie. Zó leert men de muziek nooit kennen. Ook de fantasmagorieën van Joh. Seb. Bach ontstonden in de verboden kringen van zijn (Bachs) bewustzijn en ik vraag mij af of de geluidswervelingen uit de Toccata in d voor Bachs tijdgenoten zoveel makker hebben geklonken dan Stravinsky's Cortège du sage voor Rutters' oren. Het geeft trouwens te denken dat men hier in Holland altijd behoefte heeft om Bach te reduceren op het pruikentijdformaat. Op historische gronden, wel te verstaan...

Men begrijpe het bovenstaande goed. Ik weet niet of Le sacre ooit dezelfde historische betekenis zal krijgen als Pelléas, Tristan, de Negende of de Matthäus-Passion. Ik betwijfel dit zelfs. Omdat er geen continuïteit is in de ontwikkeling van de componist Stravinsky. Ik geloof dat Stravinsky de waarde van zijn ontdekkingen aanzienlijk heeft verminderd door het gebruik dat hij later van die ontdekkingen heeft gemaakt. De lijn Sacre-Oedipus rex wijst steil naar beneden. Dat vermindert de historische waarde van de figuur Stravinsky, maar het verkleint de betekenis van Le sacre op zichzelf niet. Van ettelijke componisten blijft op den duur één stuk over - denk aan Rossini, Smetana en vele ouderen. In 1913 had Stravinsky de potentie om een Berlioz, een Moesorgski te worden. Hij heeft dat tot dusverre niet gedaan en het is hier niet de plaats om vermoedens te opperen of necrologieën te schrijven. Ik kom er slechts tegen op dat men een positieve, een Europese prestatie hier tracht te meten met ellenmaten die alleen bruikbaar zijn voor provinciale verrichtingen. Dit is niet de manier om Holland hoog op te stoten in de vaart der volkeren. Vrees is een slechte raadgever, dat geldt ook in de muziek.¹¹³

Over de rest van de gebeurtenissen in het Gebouw kunnen wij kort zijn. Shéhérazade is een uitstekend gerealiseerd orkeststuk van het zoveelste plan; dankbaar voor executanten en toehoorders, maar erg lang en erg welbekend. De noviteiten van dit seizoendeel waren schaars. In chronologische volgorde: Voormolens vlotte, ietwat precieuze Ouverture Baron Hop. De muziek is goddank beter dan de quasiironische inleiding die Voormolen in het programma deed afdrukken. Overigens liggen Voormolens talenten gedecideerd meer op het terrein der kamermuziek. Zijn orkestratie is altijd nog wat dik. Voorts: een orkestwerk van Pierné, Impressions

113 Zie ook de recensie in het RN van 24 januari 1928.

[p. 399]

de Music-Hall, dat wij niet hoorden, en een altconcert van Händel.¹¹⁴ De negertenor Roland Hayes zong, en de overige solisten waren: Laffitte (Vierde concert van Saint-Saëns),¹¹⁵ Ciampi (Variations symphoniques van Franck en het obligaat uit de Symphonie cévénole¹¹⁶ van d'Indy), Helmann en Denayer (Concertante symfonie van Mozart) en Denayer, met het altconcert van Händel. Ik zou dit laatste werk wel eens met kamerorkest willen horen.

114 Zie voetnoot 96 bij de recensie van 24 januari 1928.

115 Het Vierde pianoconcert in c (1875).

116 De Symphonie sur un chant montagnard français.