Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Boekbesprekingen
januari 1928 (De Muziek)

Muziek en musici in de caricatuur, door Cornells Veth
Uitgeverij J.Ph. Kruseman, Den Haag. Prijs f 9,50

Een helaas onoverzichtelijke verzameling karikaturen, van ver uiteenlopende waarde, aaneengelast door een helaas al te beknopte tekst. Te vaak is het hinderlijk merkbaar dat de auteur buiten het muziekleven staat en dat de inlichtingen, welke hij voor zijn

[p. 384]

verzameling niet kon ontberen, hem moeten zijn verstrekt door betrekkelijk eenzijdig georiënteerde vakgenoten. Wij kunnen ons bijvoorbeeld voorstellen dat één hoofdstuk over Wagner-karikaturen ons meer begrip van Wagners betekenis zou hebben bijgebracht dan zes biografieën en de lectuur van des meesters Gesammelte Schriften. Van de kapittels over ‘het dier en de muziek’, over ‘de macht der muziek’ zou veel meer te maken zijn geweest.

Maar vergeten wij niet dat het boek, naast veel rommel, ook een aantal prachtige reproducties brengt. Ik denk bijvoorbeeld aan de magnifieke antieke en middeleeuwse voorstellingen (het sublieme fragment van Jeroen Bosch, De hooikar, op pagina 17),⁸⁷ aan de uitstekende Offenbach-karikaturen en de krabbel van Picasso en Stravinsky door Jean Cocteau. Daarbij neemt men de psychologisch volkomen mislukte karikatuurproeven van Ton van Tast⁸⁸ (Viotta, Saint-Saëns, Zweers, Diepenbrock, Catharina van Rennes en Wagenaar - de een nog ongeslaagder dan de ander) op de koop toe. De Mengelberg-portretten hebben weinig karikaturaals; Jo Spier⁸⁹ typeert beter dan Joh. van Hell.⁹⁰ De tekeningen van Cocheret, in Caecilia en Het Muziekcollege, leren ons ook weinig, al te weinig, omtrent de eigenschappen van de sujetten. Peter van Anrooy lijkt op een zwemmer, van Max Kloos' predikantachtige mildheid maakte de tekenaar een soort boze ironie, Evert Cornelis kreeg iets volkomen imbeciels. Tussen een paar kostelijke Oberländer-karikaturen⁹¹ en een aantal plaatjes uit Life ontdekken wij plotseling een prachtige reproductie naar Goya,⁹² die onzes inziens in het hoofdstuk over ‘het dier en de muziek’ een plaats had moeten vinden.

Het geheel werd te ongelijkwaardig; er werd te veel ruimte gegeven aan ongeslaagde portretkarikaturen, te weinig aan tekeningen die, als die van Bateman⁹³ en Oberländer, typerend zijn voor de mentaliteit van een tijdperk.

87 Afgebeeld is een fragment van De hooikar waarop een wezen te zien is, van wie de snuit overgaat in een lange fluit die met de vingers wordt bespeeld.

88 Ton van Tast, pseudoniem van Anton van der Valk (1884-1975), was een tekenaar van politieke spotprenten. Voor de Haagsche Post leverde hij de serie actuele commentaren ‘De Daverende Dingen dezer Dagen’. Ook verschenen zijn prenten in De Vrijheid en De Ware Jacob. Naast karikaturist was hij ook kunstschilder, aquarellist, lithograaf en reclametekenaar.

89 Jo Spier (1900-1978) was tussen 1924 en 1939 illustrator bij De Telegraaf. Daarnaast tekende hij reclames, o.a. voor de KLM. Ook zijn er diverse boeken van zijn hand verschenen. Na de oorlog emigreerde hij naar de Verenigde Staten, waar hij eveneens als illustrator succes had.

90 De schilder en tekenaar Johan van Hell (1889-1952) was sociaal-democraat in hart en nieren. Hij was ook klarinettist (leerling van P. Swager) en speelde regelmatig mee in het Concertgebouworkest. Een vaste aanstelling sloeg hij af om vrij over zijn tijd te kunnen beschikken. Wel gaf hij muziekles aan het Muzieklyceum en de Volksmuziekschool en was hij medeoprichter van de Hollandsche Kamermuziekvereeniging (zie Pijpers verwelkoming van deze vereniging in de recensie van 19 april 1927 en voetnoot 239 aldaar). Van Hell maakte politieke affiches voor de Arbeiders Jeugd Centrale (AJC) en de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP).

91 Adolf Oberlander (1845-1923) was een beroemd Duits karikaturist.

92 Goya, Bravissimo! Een aap speelt, staande, gitaar voor een zittende ezel; op de achtergrond maken twee toeschouwers zich vrolijk om het tafereel.

93 H.M. Bateman (1887-1970) was een Engelse cartoonist en karikaturist die in zijn productiefste jaren voor meerdere kwaliteitskranten werkte. Wegens een zwakke gezondheid kon hij in de Eerste Wereldoorlog geen dienst nemen, maar leverde een bijdrage aan de strijd door middel van inspirerende tekeningen. In de jaren twintig en dertig was hij de hoogst betaalde en meest gekopieerde humorist.

[p. 385]

Dr. Johan Wagenaar haalt in de inleiding de karikatuur en de satire enigermate door elkaar (dat deed Veth trouwens het hele werk door), maar hij heeft volkomen gelijk waar hij zegt dat portretpersiflages in periodieken betrekkelijk vaak ondingen zonder geest zijn: ‘Zij vergroten dan gelaatsfouten in het groteske of zelfs in het eenvoudig lelijke, zonder karaktertrekken te belichten.’

Het is jammer dat Cornelis Veth zoveel ruimte afgestaan heeft aan creaties van dit gemiddelde. Goede Nederlandse karikaturen zijn nog zeldzaam, dat is waar.

Het is te hopen dat de verzamelaar de tweede druk in volkomen gewijzigde vorm zal brengen. En het is wenselijk dat die tweede druk niet al te lang op zich zal laten wachten. Aan een ‘Narrenspiegel’ is in 1928 evenzeer behoefte als in de Middeleeuwen en Veth is juist de man die ons die kan slijpen.

Frans Vink: Beethovens negen symfonieën, een leidraad
Uitgeverij Selecta, Den Haag. Prijs f 1,-

Het boekje was oorspronkelijk bedoeld om de cursisten der Volksuniversiteiten een ‘leidraad ter nabetrachting’ te verstrekken. Nergens las ik evenwel nog verwarder en dilettantischer uiteenzettingen naar aanleiding van het symfonische deel van Beethovens levenswerk. En dit zegt veel. De auteur goochelt met ‘niet-hoofdthematisch-aanvangende-fasen, het-in-Dur-kwinten-afdalend-hoofdmotief, thema's-inneventhematische-fase’, enzovoort - totdat alles rondtolt in de Volksuniversitair geschoolde hoofden van de rampzalige melomanen die zich, goed van vertrouwen, aan de leiderstalenten van de zangrijke heer Vink hebben overgegeven. Lyriek en optelsommen, germanismen, Riemann-jargon en onverteerbare, want onverwerkte, Bollandismen maken van dit boekje van 58, gelukkig kleine pagina's een monument van lekenonverstand.

Vroeger was het gewoonte dat een handwerksman het vak leerde bij een meester in dat vak. En die goede gewoonte strekte zich ook uit over de kunsten. Tegenwoordig echter veilt ieder kettinghandelaartje zijn waren, die hij niet zelf vervaardigd heeft, die hij ternauwernood bij name kent, op alle markten dezer klein geworden wereld. In een tijdperk dat niet ieder besef van techniek, van vakkennis had verloren, zou een publicatie als Beethovens negen symfonieën onmogelijk zijn. Ik acht het, vooral voor de muziekliefhebbers waaruit de cursisten der Volksuniversiteiten gerekruteerd plegen te worden, kortweg verderfelijke lectuur.

A. de Wal: De pianistenwereld
Uitgeverij J.Ph. Kruseman, Den Haag. Prijs f 6,50

‘Door zijn veeljarige werkzaamheid als muziekredacteur van Het Vaderland’, meent het prospectus, ‘mag de auteur zeker in alle opzichten bekwaam voor zijn taak genoemd worden.’ Dat staat nog te bezien. Ik ken ettelijke bakkers die jarenlang brood gebakken hebben, doch wier banketletters en koeken ons niet smaken willen.

[p. 386]

Juist omdat deze nuttige leden der maatschappij een zo veeljarige werkzaamheid als broodbakker achter de rug hebben. A. de Wal, een der meest woordenrijke recensenten van dit aan verslaggevers zo rijke, aan critici zo arme land, heeft inderdaad lang, zeer lang muziekverslagen geschreven. Maar het Concertverslag, zoals ook A. de Wal dat reeds jarenlang bedrijft, en het Boek zijn twee onvergelijkbare grootheden. Een boek, ontstaan uit een op het verslag ingesteld bewustzijn, is een compilatiewerk waarin observaties die slechts tijdelijke waarde (eendagswaarde) hebben, tot dogmatische stellingen worden gepromoveerd. Zoiets is altijd een beetje belachelijk.

Het is vooral onplezierig als dat op zo pretentieuze manier gebeurt: ‘Madeleine Grovlez, de Parijse pianiste met de Spaans klinkende naam, heeft zich in een recital een muzikaal sterke natuur (nog niet hetzelfde als sterk muzikale natuur) getoond in Frans modern werk. In de dynamische en fysische werkingen ligt de hoofdfactor der intenties’ (pagina 239).

Over het spel van Igor Stravinsky: ‘De pianist-componist hanteerde toen de diabolische klavierpartij met ingenieurs-diploma-vaardigheid cum laude’ (pagina 276).

Noot op pag. 33: ‘Ik ben er nog altijd trots op, op dit orgel in de Bergkerk te Deventer, waar Bachs voorganger Reinken organist is geweest, meermalen te hebben gespeeld in mijn jeugd.’

Deze drie grepen zijn voldoende, dunkt mij. Het hele boek van ruim 280 bladzijden is in dit praatgrage gemiddelde geschreven. Overal staat de auteur ons hinderlijk vlak voor de voeten, houdt ons bij een jasknoop vast om ons, langdradig, gemaniëreerd en retorisch, iets te vertellen. En dat gaat aldoor op het toontje dat wij, dankzij de zogenaamde beschaafde fideliteit van de Haagsche Post en de Mededeelingen aan het Publiek in de Haagse tramwagens (‘Als een Hagenaar hoest, houdt hij zijn hand voor zijn mond’) niet erg goed meer kunnen verdragen.

Het boek is rijk geïllustreerd en met zorg uitgegeven. De auteur constateerde in een helder ogenblik, op bladzijde 281, dat zijn boek bij het verschijnen feitelijk reeds verouderd was. Ik heb daar niets aan toe te voegen. Alleen zou men zich willen afvragen of A. de Wal zich van de draagwijdte van deze bekentenis wel voldoende rekenschap had gegeven. Verouderd, zelfs ‘feitelijk verouderd’, is trouwens maar een zwak woord...