Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

[p. 341]

Muziekbesprekingen
oktober 1927 (De Muziek)

Franz Schubert, door mr. G. Keller
Uitg. Kruseman, Den Haag. f 3,75

De auteur van deze beknopte biografie meent (bladzijde 82): ‘Op wie een levensschets van Joh. Seb. Bach schrijft, rust mijns inziens de plicht, te trachten de kunst des grote meesters nader tot de niet muzikaal onderlegde hoorder te brengen. [...] Bij Schubert is zulks niet het geval: wie zijn kunst wil genieten, behoeft enkel ontvankelijk te zijn voor muzikale schoonheid; zelfs de eenvoudigste notenkennis is overbodig om ontroerd te worden door zijn Erlkönig, zijn Erlkönig, zijn Onvoltooide symfonie of zijn Forellenkwintet.’

Beter dan welke analytische bespreking ook geeft dit stukje proza ons een inzicht in de premissen en de werkwijzen van deze Nederlandse Schubert-biograaf. Het is altijd wat slordig gedacht, maar erg geestdriftig. Nimmer zakelijk, nooit technisch: dilettantenlectuur. Onbewust schijnt mr. Keller toch beïnvloed te zijn door Bauernfelds mening: dat het leven van Schubert zó weinig opmerkenswaards had opgeleverd ‘dat het zich eigenlijk slechts leende tot een soort van dichterlijke schildering’.²⁰ Dichterlijk werd mr. Kellers boek niet, en dat is bepaald een voordeel. Een nadeel is het dat de schrijver over zo weinig psychologisch talent beschikt: heldere, schijnbaar kinderlijke naturen als Schubert zijn, juist door hun ongecompliceerdheid, niet zo gemakkelijk te benaderen. Alles wat mr. Keller mededeelt over Schuberts liefdeleven, over zijn filosofemen is wel zeer populair. Schubert sprak zijn bewondering eens uit over keizer Nero, ‘der so stark war bei Saitenspiel und Gesang ekles Volk zu verderben’ en mr. Keller meent deze psychologisch interessante mededeling te moeten verhelderen door daarbij aan te tekenen dat het twee uur in de nacht was toen ‘die uitroep te boek gesteld’ werd. Mr. Keller acht ook Vogls mening dat Schubert in een toestand van clairvoyance, van trance componeerde, ‘een miskenning van Schuberts genie’.²¹ Waarom? Clairvoyance is toch niet uitsluitend het particuliere domein van waarzegsters of kermistelepaten?

Soortgelijke oppervlakkigheden treft men in het boek te veel aan. Ook stilistisch zouden er talrijke aanmerkingen te maken zijn. De gitaar heet bijvoorbeeld ‘het huishoudelijk instrument bij uitnemendheid’. Voor ons is de stofzuiger dat. Over Schuberts vriendenkring: ‘Schubert en zijn vrienden waren natuurlijk ook wel eens verliefd, maar die liefde was, laat ik zeggen, een bijkomstigheid, welke, als zij tot een huwelijk leidde, de vriendenband wel niet geheel doorsneed, doch hem toch wel belangrijk losser maakte...’

20 Eduard von Bauernfeld (1802-1890), die Schubert persoonlijk had leren kennen in 1825, heeft met de hier geciteerde mening grote invloed gehad op de beeldvorming over Schubert.

21 De bariton Johann Michael Vogl (1768-1840) was bevriend met Schubert en was een van de eerste vertolkers van diens liederen.

[p. 342]

Het boekje is versierd met een groot aantal uitstekende reproducties, onder andere een voortreffelijk jeugdportret naar Kupelwieser.²² Als men geen eisen stelt aan psychologisch inzicht, literaire eigenschappen en muzikaal-technisch voorlichtingsvermogen, is het zelfs een heel goed boekje. Het is vlot, romantisch en populair. In ieder geval - in hetzelfde gemiddelde - een beter specimen van Beroemde Musici-literatuur dan de Bach-, Haydn-, Mozart- en Beethoven-biografieën van Jacques Hartog.²³

22 Het gaat hier om het portret dat ook in de Schubert-biografie van Hans J. Fröhlich is afgedrukt tegenover p. 160 (Open Domein, 1978), waarvan we inmiddels weten dat het geen portret van Schubert is.

23 Een reeks biografieën van beroemde componisten, verschenen bij J. Philip Kruseman in Den Haag.

Frédéric Chopin, door Wouter Hutschenruyter
Uitg. Kruseman, Den Haag. f 3,75

Deze biografie is een vrije bewerking van het boek van Hugo Leichtentritt en men vindt zowel de verdiensten als de tekortkomingen van het origineel erin terug. De verdiensten liggen voornamelijk op het gebied van het anekdotische; de kleine analyses zijn in de regel vrij onbruikbaar. Hutschenruyter heeft dit zelf ook wel zo gevoeld; op pagina 124 merkt hij in een noot op dat Leichtentritt ‘zijn boek vóór 1905 geschreven heeft’. Inderdaad! Vergeleken met Duitsland zijn wij erg achter op het stuk van populaire biografieën.

Hutschenruyter heeft gezorgd voor een zeer goed Nederlands; hij heeft bovendien met het juiste inzicht dat ervaring geven kan, fragmenten uit andere Chopin-biografieën ingelast en het resultaat werd een boek dat tot een veel beter gemiddelde behoort dan het werkje over Schubert dat wij hierboven bespraken. Ook hier zijn de illustraties niet het minst belangrijke deel van het geheel: met zorg gekozen en voortreffelijk afgedrukt.

Gustav Mahler, door Wouter Hutschenruyter
Uitg. Kruseman, Den Haag. f 3,75

Deze Nederlandse Mahler-biografie lijkt mij een der beste schrifturen van de oud-dirigent Hutschenruyter. Komt het doordat de componist Mahler in zijn composities zowel als in zijn leven zoveel... dirigenteneigenschappen vertoonde? Hoe dit zij: er is een uitstekend evenwicht tussen de biografische en de muziekanalytische fragmenten. Veel uit blinde en dove verering gegroeide misverstanden worden uit de weg geruimd, veel samenhangen duidelijk gemaakt. Het is het beste oorspronkelijke boek over een componist van een afgesloten periode dat in onze taal het licht zag en het werd bovendien de beste (want: meest overzichtelijke) Mahler-biografie die ik nog las. In vele opzichten stel ik haar zelfs boven de indrukwekkende boekdelen van Bekker, Specht of Stefan.²⁴ Men zou alleen iets meer licht op Mahlers persoonlijke antecedenten, op zijn joodse afkomst, geworpen willen zien: het zou ons inzicht in de evolutionele betekenis bijvoorbeeld van de Vierde symfonie nog aanzienlijk verhelderd hebben.

24 Bekker (1921), Specht (1913) en Stefan (1910).

[p. 343]

Claude Debussy, door Rient van Santen
Uitg. Kruseman, Den Haag. f 3,75

Het is zonder de minste twijfel betreurenswaard dat het oeuvre van Claude Debussy hier in Nederland nog steeds niet op de juiste - dat is: zeer hoge - waarde geschat wordt. Hieraan is iedereen en niemand schuldig. De Hollander ontbreekt in de regel de typisch Latijnse dispositie voor orde, zin voor nuance en begrip van de fijnste tegenstellingen, die men bij het leren kennen en herscheppen van Debussy's meesterwerken niet ontberen kan. De schaarse publicaties over deze meester en zijn werk, in onze taal, werden geschreven in een stuitend gamma van oververhit enthousiasme dat uitsluitend geschikt bleek om ons van Debussy's grootheid te vervreemden. Ik wijs in dit verband op het monografietje van Anton Zelling (1918), eerlijk bedoeld zonder twijfel, maar een zonderlinge manifestatie van blind amateurschap.²⁵

Het boek van Rient van Santen werkt onbedoeld nog veel humoristischer. Wat te zeggen van indicaties als de volgende: ‘De grot (Promenoir des deux amants) brengt ons dadelijk Debussy's “golfmotief”, zou ik het willen noemen: “Tá-táaa”’? Zij moesten het eens in hun hoofd halen een ‘analyse’ van Beethovens Vijfde te beginnen met het notenvoorbeeld ‘ta-ta-ta-boem’... Debussy's geest kan men echter, aan de hand des geïnspireerde heer Van Santen rustig naderen, naar het schijnt, met de toverspreuk ‘tá-táaa’. Welzeker.

De schrijver heeft het ook over Debussy's ‘vernieuwingen in harmonisch opzicht’. Hij noteert dan, door middel van een paar zo goed als onleesbare clichés, een harmonische successie uit La cathédrale engloutie naast dezelfde ‘melodie’, met behulp van tonale functies ‘geharmoniseerd’ als een opgave uit Jadassohn (hoofdtrappen met een wisseldominant). Dat heet dan misschien nog technisch, of ‘knap’, of zelfs doeltreffend. Het is evenwel een verbijsterend dilettantisme, en men kan het slechts betreuren dat juist het werk van een zo subtiel meester weer ten offer moest vallen aan het onverstand en de geborneerdheid van onbevoegden. Kostelijk zijn ook de quasi-psychologische divagaties over Debussy's vrouwenfiguren: Mélisande (bladzijde 66) en La poupée, uit La boîte à joujoux (bladzijde 75). Het is meer dan erg.

En het ergste is dat de lyrische heer Van Santen in merg en nieren doordrongen is van Debussy's genialiteit. Geen van Chopins damesleerlingen heeft gloeiender dithyramben gewijd aan haar meester (denk aan Jane Stirling die altijd ‘IL’ schreef als ze het over Chopin had),²⁶ dan de heer Van Santen in dit boek over Debussy meent te mogen laten afdrukken. Elk middel is goed genoeg: divagaties over Javaanse muziek; een paar pagina's wel-gesausde (maar zeer zouteloze) chronique scandaleuse; boosaardige en ietwat al te duidelijke zinspelingen op de kleur van het hoofd van de

25 Zellings Debussy, verschenen bij Van Eck in Den Haag, beslaat 64 pagina's. Het is opmerkelijk dat Pijper het boekje Claude Debussy van Constant van Wessem niet expliciet noemt, hoewel het ‘stuitend gamma van oververhit enthousiasme’ vermoedelijk ook slaat op Van Wessems bijdrage tot de Debussy-literatuur. Het verscheen als deel II, 4 in de serie Mannen en vrouwen van beteekenis (Hollandia-drukkerij, Baarn 1920).

26 Jane Stirling (1804-1859) was sinds 1843 een leerlinge van Chopin, die zijn twee Nocturnes, op. 55 aan haar opdroeg. Zij vereerde Chopin mateloos, steunde hem financieel en organiseerde deels zijn Engelse tournee in 1848. Bastet (1997), 597 e.v.

[p. 344]

beroemdste Nederlandse tenorzanger als deze Das Lied von der Erde zingt,²⁷ en dit alles ten behoeve van een algemener en nog wat onbevoegder bewondering van Van Santens idool.

Het is betreurenswaard. Men kan niet positief genoeg stelling nemen tegen deze vorm van afgoderij, ook al betreft het een der zeer groten. De Beethoven-verering van verleden jaar heeft reeds ontstemming gewekt in de kringen der muzikaal weldenkenden. En Beethovens diviniteit kan wel enige stoten verdragen. Maar Debussy? Nog altijd slaat men hier meer acht op hoeveelheid dan op hoedanigheid en het aantal van Debussy's kunstwerken is gering. Met moeite en overleg trachten wij de muziekhoorders eenvoudiger en doeltreffender schoonheidsformules bij te brengen dan het lyrische gesnater waarmee elke compositie, elk oeuvre ‘toegelicht’ pleegt te worden in lezingen, krantenverslagen en ‘inleidingen tot...’ Maar de auteur van dit quasi-biografische prospectus schroomt zelfs niet ons, op bladzijde 8 al, kennis te geven van zijn zoö-anthropische ‘hobby’ (?) - die er in dit geval op neerkomt dat ‘de zware kop van Debussy’ hem zo erg aan een bizon doet denken.

Voor de ter zake kundige lezer is dit nu wel voldoende.

27 Bedoeld is Jacques Urlus.

Francis Poulenc: Napoli, suite pour le piano
Rouart-Lerolle, Paris. 6 frs. suisses

Een onbelangrijk, modepopperig gezichtje, coiffé à l'imbécile, gelijk de mode dat voorschrijft. Conversatie: over het weer en de autorennen. Muzikaal: een revenant van Paladilhe.²⁸ En even goed voor de piano geschreven als die vroegere salonmuziek.

28 De Franse componist Émile Paladilhe (1844-1926) was een wonderkind dat al op 9-jarige leeftijd orgel, piano en compositie ging studeren aan het conservatorium te Parijs. In 1860 kreeg hij de Prix de Rome, als jongste in de historie van deze prijs. Na terugkeer vierde hij triomfen met zijn opera's. Naast missen en een oratorium schreef hij liederen en pianostukken, die tot het genre van de salonmuziek behoren. In het RN van 3 maart 1926 spreekt Pijper ironisch van ‘Paladilhe-gladiolussen’.