Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

[p. 301]

Muziekfeest te Frankfurt II³¹⁵
5 juli 1927 (Algemeen Handelsblad)

Na de voorstelling van Busoni's Doktor Faust begon het feest met een kamermuziekavond en een orkestconcert. De nationaliteiten waren, in volgorde van uitvoering: Rusland (kwartet van Mossolov), Nederland (Fluitsonate van Pijper), Tsjechoslowakije (Concertino van Janáček), Italië (een pianostuk van Castelnuovo-Tedesco), Amerika (Dance in Place Congo van Gilbert), Oostenrijk (suite van Hauer), Hongarije (het nieuwe pianoconcert van Bartók) en Denemarken (Vijfde symfonie van Nielsen).

Over het Nederlandse werk kan ik kort zijn. De Fluitsonate werd goed ontvangen en men was vol lof voor het spel van de fluitist Feltkamp. De algemene indruk was dat Nederland zich te midden der actuele moderne muzieken zeer wel kon laten gelden.

Het belangrijkste stuk der acht uitgevoerde composities was zonder twijfel het pianoconcert van Béla Bartók, door het gehalte aan muziek en de kracht der interventie. Het is misschien wat weinig concertant, en het muziekbesef waaruit het ontstond, is voor ons gevoel wel zeer ascetisch. Het tweede deel: piano met slagwerk alleen, is verreweg het beste, maar ik zou niet durven zeggen dat mij alle slagen en tikjes geluid juist van kleur lijken. Stravinsky (L'histoire du soldat, Noces) doet ook dergelijke dingen, maar dan is het altijd boeiender, minder schraal. Bartók heeft ook een iets te groot deel van zijn ziel aan de duivel der kleine secunden verkocht. Ik geloof niet dat er nog veel ontwikkelingsmogelijkheden liggen op de weg die Bartók gaat; daarvoor lijkt hij ook te weinig avontuurlijk, te weinig inventief zou ik bijna zeggen - als dit geen misverstanden kon veroorzaken. Het is overigens zeker dat Bartóks componistschap boven alle technische en psychische bedenkingen verheven is. Men kan er meer of minder voor voelen; men kan van mening verschillen over zijn waarde als representatief componist voor een groep, voor een tijdsgewricht. Maar dat zijn vragen van stijl, van hogere artisticiteit, om het zo eens uit te drukken, die weinig ter zake dienende zijn.

Ten tweede acht ik de kennismaking met het Concertino voor piano, twee violen, alt, klarinet, hoorn en fagot van de Tsjechische nestor Leoš Janáček van veel belang. Janáček is drieënzeventig jaar oud en ‘moderner’ dan de Parijse jongelieden die aan neoclassicisme, surréalisme en Satie-cultus doen! Hij is niet nieuwerwets uit een of andere buitenmuzikale overweging; hij uit zich met de accenten van onze tijd, omdat hij niet anders kan. En weinig dingen pleiten krachtiger voor de werkelijkheid van onze actuele componeerprincipes dan de prestaties van een componist die door leeftijd en ontwikkelingsgang er eer toe voorbestemd leek om de principes van Bruckner te blijven huldigen dan die van Schönberg of Stravinsky te gaan belijden.

Hiermee wil ik niet zeggen dat Janáček een Schönbergiaan of Stravinskeling zou zijn; integendeel, hij is, om met wijlen Schubert te spreken, ‘Selberaner’.³¹⁶ Maar om

315 Deze bijdrage van Pijper is geschreven op 2 juli.

316 Weens dialect voor Selbereiner, mensen als wij, ons soort mensen.

[p. 302]

zijn harmonieën te analyseren, zouden wij gebruik moeten maken van Schönbergs jargon, en zijn constructies, zijn ostinati en contrapunteringswijzen zijn stellig beïnvloed door de Stravinsky van het Octuor en L'histoire du soldat. Er zijn sommige verschijnselen die mij nog bevreemden: zijn exposities zijn dikwijls te gedrongen en de doorwerkingen vertonen overbodige herhalingen. Maar het is een opusculum dat wij in Nederland zeker hoe eer hoe liever moeten horen.

Ten derde wil ik u berichten over de Siebente Suite, opus 48, van Josef Matthias Hauer. Hauer is, in de branche der atonaliteit, de grote concurrent van het huis ‘Arnold Schönberg Nachf.’. Hij polemiseert over deze imponderabilia bij elke mogelijke gelegenheid; hij ligt met alles en iedereen overhoop en hij laat geen gelegenheid voorbijgaan om zijn principes te propageren. Hij heeft onderhand een persoonlijk jargon geschapen, waardoor onvoorbereide musici totaal verbijsterd plegen te raken; hij spreekt van tropen, melisch en tektonische melodieën. Hij eindigt zijn inleiding in het programmaboek met de laconieke mededeling: ‘Die gewollte Monotonie in diesem Werk soll dem melischen Hören dienen.’

Maar het blijkt altijd gevaarlijk om duivels op te roepen als gij ze niet bezweren kunt - zie Goethes Zauberlehrling. De waarheid die wij onder woorden kunnen brengen met ‘tout genre est bon, sauf le genre ennuyeux’,³¹⁷ werd hem noodlottig. Het kan ons nu eenmaal in het geheel niet schelen of wij al dan niet ‘melisch’ horen: het oor en het muziekbewustzijn reageert op deze vriendelijke imperatieven met een volslagen doofheid. Wij volgen Hauers cerebrale constructies gedurende vijf minuten met onverflauwende belangstelling, maar zonder een seconde ontroerd te raken. En na vijf minuten is de aardigheid van het mechaniekje af en dan duurt het nog een kwartier. Hauer is de zoveelste asceet onder de tegenwoordige componisten en hij heeft ons evenmin iets te zeggen als de andere asceten. Voor één maat van Johann Strauss kunt gij Hauers complete oeuvre cadeau krijgen. Ik noem dit geen ‘geleerde’ muziek en ik kan geen spoor van bewondering koesteren voor de ‘techniek’ van het geval. Techniek is een middel om affecten te projecteren, niet: om affecten te denatureren. Als ik van alle speculatieve metafysica bij deze componist afzie, blijft er niets anders over dan een ontstellend wrang, onpersoonlijk levensbesef. Hij onderscheidt zich door zijn gewilde isolatie, dat is alles. Maar een componist behoort zich te onderscheiden door de muzikale waarde zijner scheppingen. Hauer maakt een ‘Trugschluss’...

En na een ‘bedrieglijk slot’ behoren wij altijd verder te gaan, is mij geleerd. Nu, verder komt er ditmaal niet erg veel meer. Muzikaal belangrijk was nog het kwartet van de zevenentwintigjarige Rus Alexander Mossolov, voortreffelijk gespeeld door het Weense Kolisch-kwartet. Het werk is nog onevenwichtig, maar er zit een prachtige vaart in, hij weet zijn climaxen op te bouwen en hij voelt precies hoe en waar hij eindigen moet.

Het pianowerk Danse del re David van Castelnuovo-Tedesco werd fenomenaal gespeeld door de Hannoverse virtuoos Walter Gieseking, maar het is buitengewoon

317 ‘Tous les genres sont bons, hors le genre ennuyeux.’ Voltaire, L'enfant prodigue, voorwoord.

[p. 303]

onbelangrijk, grof en ‘draufgängerisch’. Castelnuovo-Tedesco heeft zich na zijn oudste liederen: Stelle cadenti en Coplas³¹⁸ niet meer ontwikkeld - integendeel.

De symfonie van Nielsen is een ouderwets-romantisch werk, zonder een spoor van geest ontworpen en voltooid met een maximum aan trucs en een minimum aan artisticiteit. De Denen denken er anders, plezieriger over. Als men de panegyrieken op hun Nielsen leest, zou men denken dat ze het over Beethoven hadden.

Het symphonic poem Dance in Place Congo is een stuitende platitude. De in zijn programma-inleiding uiterst joviale auteur schrijft: ‘Gewisse musikalische Illustrationen (kreolische Gesänge, Tanzphrasen und Bruchstücke südlicher Melodien) haben mich inspiriert. Ich habe sie in der Art von Grieg und Tschaikowsky verwendet’... Wat deze Grieg-Tsjaikovskiaanse parafrase op negerliederen en plantersrefreinen op een muziekfeest der International Society for Contemporary Music moest doen, is een raadsel. Het is alsof gij Beecher-Stowes De negerhut tot de moderne Nederlandse literatuur zou gaan rekenen.

318 Twee liederencycli uit 1915.