Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Het modern muziekfeest te Frankfurt³¹²
3 juli 1927 (Algemeen Handelsblad)

Het jaarlijkse muziekfeest der International Society for Contemporary Music vindt ditmaal voor de eerste keer in Duitsland plaats. Deze gebeurtenis was voor de magistraat van de stad Frankfurt aanleiding om, tot opening der feestelijkheden, een Empfang in het raadhuis te organiseren die alles wat wij op het punt van gastvrijheid, muziekliefde en goede organisatie hebben meegemaakt, in de schaduw stelde. In de enkele jaren van zijn bestaan heeft de International Society zijn plaats in het Europese muziekleven definitief veroverd. De programma's winnen steeds aan belangrijkheid en de plaatsen die voor het houden der feesten gekozen worden, voelen dit - terecht - als een onderscheiding. Het is zeker dat aan de orkesten der gastvrije steden hoge eisen gesteld worden. Maar het Frankfurter Opern-Orchester lijkt zeer slagvaardig en is, voor zover wij dit, na pas één uitvoering gehoord te hebben, kunnen beoordelen, uit de goede materie samengesteld.

Het feest begon met de (Frankfurtse) première van Doktor Faust, het nagelaten werk van Ferruccio Busoni. De muzikale leiding berustte bij Clemens Krauss, die de - niet gemakkelijke - partituur rustig, beheerst en van tijd tot tijd zeer overtuigend tot klank wist te brengen. Overigens waren noch solisten, noch regie, noch het werk zeer voortreffelijk. De beide hoofdrollen, Faust en Mefistofeles, waren in handen van Adolf Permann en Hans Brandt, die hun partijen vertolkten zoals wij dat in Duitsland gewoon zijn: goed, handig en muzikaal, doch nooit betoverend.

Ik kom, na dit verslag, tot het werk zelf. Busoni-vereerders, gelijk de Britse voorzitter van de International Society, Edward Dent, rekenen deze schepping welhaast bij de onaantastbare meesterwerken der wereldliteratuur. Dit schijnt, zacht gezegd, ietwat overdreven. Busoni's Faust is een goed-ouderwetse opera, met veel Freischütz-hocus-pocus op het toneel; veel piccolo en contrafagot in het orkest en een behoorlijke dosis Duitse filosofie, ten behoeve waarvan drie en een half uur muziek en een groot aantal decorwisselingen nodig geacht bleken te worden.

Busoni heeft zijn leven lang sterk met zijn heldenvereringen te kampen gehad; hij heeft een Don Juan willen schrijven, maar liet dit na, omdat Mozart deze figuur reeds zo voortreffelijk geprojecteerd had. Om dezelfde redenen heeft hij Goethes Faust niet tot onderwerp van zijn stuk gemaakt (de tekstbewerking is van Busoni zelf), maar hij koos het oudere poppenspel tot punt van uitgang. Wij kennen in Amsterdam deze ‘Ur-Faust’ uit voorstellingen van de Münchense marionetten; Balthazar Verhagen³¹³ vertaalde dit libretto, dat een conglomeraat is van de oudste Engelse lezingen - van

312 Deze bijdrage van Pijper is geschreven op 30 juni.

313 Voor Verhagen zie voetnoot 82 bij de recensie van 19 oktober 1925.

[p. 300]

Marlowe - en vorige-eeuwse Duitse uitgaven. Die Dokter Faust is een ‘Kasperl’-spelletje: de meeste wereldwijze opmerkingen komen uit de houten mond van Kaspertje, Duitslands Jan Klaassen, die het populaire element vertegenwoordigt en wiens avonturen zeker van evenveel belang blijken voor het stuk als de toverijen van Mefistofeles, de faustismen van Faust en de hele geschiedenis van de hertogin van Parma.

Busoni had andere ambities. Zijn Faust werd vooral een filosofeerstuk, zonder tegenstellingen, erg bovenmenselijk en zeer Duits. Men mag mijnentwege Gounod verwijten dat hij van een detailtje uit Goethes Faust een geheel nieuwe creatie heeft gemaakt, dat hij daardoor van Faust een zonderling minnaar maakte en alle verhoudingen bedierf. Maar als opera is het stuk van Gounod beter dan dat van Busoni. Weinig dingen laten zich slechter combineren dan na-Schopenhaueriaanse filosofie en na-Verdiaanse Italiaanse muziek. De filosofemen verliezen hun recht van bestaan bij dit proces, de muziek verliest haar muzikale vermogens.

Ik zal u niet vermoeien met een analyse van het libretto, dat Mefistofeles afwisselend in de gedaanten van monnik, spelleider, kapelaan, nachtwacht en onmiskenbare duivel op het toneel brengt, dat met dode kindertjes en zichtbaar gemaakte regeneraties werkt (in de slotscène komt een ‘nackter, halbwüchsiger Jüngling’ voor, die ‘mit erhobenen Armen, einen blühenden Zweig in der Rechten, davonschreitet’.

Om dit alles, en nog veel meer, kritisch te waarderen, zouden wij een paar kolommen nodig hebben. En wij kunnen ons zeer wel tot de muziek beperken, ditmaal.

Busoni blijkt telkens opnieuw typisch geen componist te zijn geweest. De constructie van zijn melodieën, zijn harmoniek, zijn hele schrijfwijze is het voorbeeld van een secundair muziekbewustzijn. Ik spreek niet over de menigvuldige citaten - Berlioz' Faust-muziek (een onevenwichtige conceptie, maar: een meesterwerk!) drijft telkens boven. Busoni's eigen muziek is onkarakteristiek. Men kan niet zeggen dat hij iemands epigoon is. Een epigoon kan een origineel muziekbewustzijn hebben dat onder de ban van een of ander voorbeeld een bepaalde houding aannam. Zie Wagners navolgers; alles in alles was iemand als Hugo Wolf, hoewel een volstrekt Wagneriaans getimbreerd componist, toch een oorspronkelijk vinder van zijn eigen waarheden. Dat was Busoni niet. Hij heeft misschien punten van overeenkomst met Liszt: dezelfde breedsprakigheid, dezelfde betrekkelijke wezenloosheid van zijn motivische gegevens. Dit verveelt onbeschrijfelijk spoedig. Het is nooit lang genoeg lyrisch om overtuigend te werken, het is nimmer voldoende dramatisch om de gestopte hoorns, de bekkenslagen en harpenglissandi te motiveren. Het blijft: recreatie. En om met succes recreatief te werken zou het heel wat korter moeten zijn.

Wij spreken veel over het einde van de kunstvorm opera. Dat einde was hier al lang bereikt. Kerkorgels, zingende duivels en behekste hertoginnen kunnen ons, in deze doseringen, toch zeker geen halfuur meer vermaken.

Het eerste concert der Internationale Gesellschaft für neue Musik³¹⁴ heeft bewezen dat opera en nieuwe muziek niets met elkaar te maken hebben. Dat wisten wij al, maar het is goed om het nogmaals vast te stellen.

314 De officiële Duitse naam van de ISCM.