Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Mahler Symphonicus
24 april 1927 (RN)

Concertgebouworkest o.l.v. Willem Mengelberg (21 april 1927)
Mozart: Symfonie in Es, KV 543
Mahler: Das Lied von der Erde (solisten: Ilona Durigo en Jacques Urlus)

Das Lied von der Erde is toch wellicht meer dan een ‘Symphonie mit Alt- und Tenorstimme’, zoals Mahler, het noodlot der dodelijke Negens tartende,²⁵⁰ het werk genoemd heeft. Want: wat Mahler ‘symfonie’ noemde, zal niet zeer lang in de tijd bestaan. Voor Mahler betekende, van nummer een tot en met nummer negen, ‘symfonie’: een orkestwerk, volgens het schema van Haydn en Stamitz, onbehoorlijk uitgezet in lengte en klankvolumen, geladen met post-Beethovense Weltschmerz. De symfonieën van Mahler zijn niet, wat men ze hier in Amsterdam zegt te vinden: culminatiepunten van het Europees muziekbesef, laatste consequenties van vier eeuwen orkestrale kunst. De symfonieën van Mahler zijn interpretaties. Interpretaties stijl 1900 van de waarheden der klassieke meesters. Nu eens Beethovenismen, in een bont en kwalijk passend pompeus gewaad, dan weer Wagneriaanse zwoelheden, aangedikt nog en ontpersoonlijkt, in ‘symfonische’ vorm.

En juist die vorm is de zwakke plek van dit oeuvre. Vorm en inhoud behoren, in abstracto, onscheidbaar te zijn. Maar bij Mahler dekken zij elkander niet. Want de klassieke vormen der symfoniedelen: de zogenaamde sonatevorm, de variatievorm, het rondo ontstonden uit andere premissen dan die Mahler ooit erkend of zelfs maar gekend heeft. De sonatevorm, die, in tijd uitgedrukt, plusminus een kwartier speelt, is een logisch geheel. De sonatevormen van Mahler spelen een uur. En dus verviel hij: óf in tautologieën (Vijfde, Zesde, Zevende, Negende symfonie), óf in chaotische concepties (Derde, Achtste). Wat Mahler in klanken te zeggen had, paste slecht in het begrip symfonie. Mahler was een lyricus, eenzijdig als alle lyrici. En bovendien

250 Omdat Beethoven, Schubert, Bruckner en Dvořák na het componeren van hun Negende symfonie overleden, noemde de bijgelovige Mahler zijn ‘negende’ symfonie Das Lied von der Erde.

[p. 269]

paste zijn muziekbesef slecht bij zijn levensbesef. Anders dan Berlioz, die zijn leven naar zijn muziek toe verboog, handelde Mahler. Hij wijzigde zijn muziek naar de zonderlinge krommen die zijn geestesleven doormaakte. Er is geen logische evolutie in dit symfonische werk; het bleef altijd incidenteel. Zo blijkt dit levenswerk ook in het muziekgeheel van het Europese westen te zijn: incidenteel.

De lyricus Mahler overtroeft de symfonicus keer op keer. Hij leefde in liedperioden. Hij schreef, in jonge jaren, een meesterwerk: Lieder eines fahrenden Gesellen.

En als symfonische consequentie daarvan ontstond de Eerste symfonie. Hij schreef Wunderhorn-Lieder en in aansluiting daarop: de Vierde. De Kindertotenlieder determineren de symfonieën Vijf, Zes en Zeven. Wat in de liederen klemmend, concies en persoonlijk was geuit, werd in de symfonieën uitgerafeld, herhaald, aangedikt en veelal ontluisterd. Hij herhaalde zich, verkleinde zijn eigen verdiensten. Want het zal altijd een groter verdienste zijn, voor het gestoelte der zwijgende eeuwen, één bladzijde muziek voor zang en piano geladen te hebben met eigen geluid, dan een partituur van driehonderd pagina's samengesteld te hebben volgens andermans principes, met concessies aan oneigen inzichten.

Das Lied von der Erde is lied en symfonie in een. De verdiensten van Mahler: een persoonlijk en, behalve in het forte, doeltreffend coloriet, zijn er overvloedig in te vinden. De zwakheden van Mahler: een triviale melodische inventie, een alledaags ritme, eveneens. Maar het is zeker dat Mahlers beste bladzijden in dit werk staan. Het grote tussenspel in Der Abschied, passages uit Das Trinklied vom Jammer der Erde, uit Der Trunkene im Frühling zijn wel zeer persoonlijk en klemmend.

Vóór de pauze ging Mozarts Symfonie in Es.²⁵¹ Meer dan honderd jaar ouder dan Das Lied von der Erde, als symfonie meer dan honderd maal voortreffelijker...

De uitvoering was Mahler gunstiger gezind dan Mozart. De solisten uit Das Lied von der Erde: Durigo en Urlus, waren bewonderenswaardig, als steeds. De tenorliederen zijn onrealiseerbaar, maar dat weten wij nu wel. We weten dat zó goed, dat sommigen al haast gaan denken dat dit nog een verdienste is... Het orkestspel was, zoals wij dat in Mengelbergs Mahler kennen: technisch verbluffend en ten uiterste geraffineerd.

251 Symfonie in Es, KV 543.