Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Monteux' tweede afscheid:
De Falla - Strauss - Stravinsky
8 maart 1927 (RN)

Concertgebouworkest o.l.v. Pierre Monteux (6 maart 1927)
Bach: Suite in D, BWV 1068
De Falla: Noches en los jardines de España (solist: E. Robert Schmitz)
Richard Strauss: Burleske voor piano en orkest (solist: E. Robert Schmitz)
Stravinsky: Pétrouchka

Dit tweede afscheid van Monteux van het Concertgebouw (voor het eerstvolgend concert staat Das Lied von der Erde onder Mengelberg aangekondigd) bracht de kennismaking met de eminente Franse pianist E. Robert Schmitz, plus een programma van slechts halfbekende werken. Een en ander gaf aanleiding tot vele en velerlei bespiegelingen.

Daar was ten eerste het programma. Helemaal bekend was alleen het openingsnummer: de Suite in D van Bach. Maar noch Strauss' Burleske voor orkest en piano, noch De Falla's Noches en los jardines de España, noch Pétrouchka van Stravinsky zijn repertoirenummers.

De solist kreeg, en gebruikte, zijn beste kansen met het jeugdwerk van Strauss. De Burleske stamt uit de jaren van de symfonie Aus Italien en van de symphonische Dichtungen Don Juan en Tod und Verklärung.

[p. 254]

Het is een beter stuk dan die bekendere werken en Schmitz toonde met de reproductie van de solopartij dat hij tot de orde van de allerbeste Europese pianisten behoort.

De beide voornaamste stukken van dit programma: van Stravinsky en De Falla, deden ons onder meer beseffen hoe eigenaardig het gesteld is met het begrip solo-instrument-met-orkest bij de belangrijke modernen. Wij hoorden hier eerverleden week het Concertino voor piano met orkest van Honegger²¹⁸ en daaruit bleek vooral hoezeer deze auteur zich pleegt te misrekenen in de dynamische verhoudingen tussen solo en tutti. Ook De Falla begaat vele flaters op dit terrein. Hij noemt zijn werk ‘Impressions symphoniques pour piano et orchestre’, maar die - s.v.v. solistische - pianopartij hangt er in de regel maar zowat bij. Daartegenover Stravinsky, met zijn Pétrouchka. De pianopartij uit deze partituur is volmaakt orkestraal in het geheel ondergebracht, met niet meer en ook niet minder zorg dan de partij van de tweede trompet of de derde klarinet. Maar ge hoort de piano altijd, als dit instrument aan het woord is! Dat is de kunst der instrumentatie! Bij De Falla gaan maten, bladzijden, hele perioden voorbij, waarin de piano cascaden van noten produceert die wegzinken in het orkest (dat nota bene niet eens zo luid behoeft te zijn!). Bij Stravinsky hoort ge de piano nog boven koper en slagwerk uit.

Dat moet een oorzaak hebben. Dat de instrumenteringswijze waarbij wij zoveel mogelijk alles horen, superieur is aan de orkestreertechniek die alle, zelfs de allerbijzonderste colorieten samensmelt tot één gemiddelde, staat buiten debat. Het is ermee als met elke inventie: epigonenwerk vertoont alle elementen van het werk zijner voorgangers, maar: genivelleerd. De voornaamste, de persoonlijkste accenten werden vervlakt, de achtergronden kwamen naar voren. De Falla toont zich in deze symfonische impressies een Debussy-epigoon sans peur et sans reproche. Maar ook zonder eigen initiatief.

Het zijn Debussy's spaansheden, maar niet feller, niet navranter. Integendeel. Het is het orkest van Debussy, de melodiek, de harmoniek, het sluipende ritme van Debussy. En deze Spanjaard is niet Spaanser dan de Fransman het was; alweer: integendeel.

Debussy zou ook nooit drie delen achtereen zo volstrekt in hetzelfde coloristisch gemiddelde hebben gehouden en Debussy zou minder spaarzaam zijn geweest met lichteffecten. Geen enkel waarlijk origineel componist trouwens zou ooit een partituur willen signeren die nachten in de tuinen van Spanje heet en die dermate naar het atelier, naar het muziekschrijfbedrijf riekt, waarin zo weinig plein-air voorkomt. Geen enkel componist met een persoonlijk besef van de klankfenomenen, ten slotte, zou zich zo deerlijk vergissen in de draagkracht van zijn motieven, zijn ritmen en zijn timbres.

Honegger vergist zich ook, maar dat is bij voorbaat vergeven: een auteur van even dertig behoeft geen genie te wezen. Een componist van De Falla's jaren (hij is over de vijftig) behoort ten minste alle knepen van het vak te kennen; iemand van vijftig die het metier nog niet beheerst, is geen groot artiest.

Wij willen, ter kanttekening, vaststellen dat wij van de huidige Spaanse productie slecht op de hoogte zijn. Wij nemen hier De Falla als pars pro toto, maar in Lapland

218 Zie de recensie in het RN van 26 februari 1927.

[p. 255]

beschouwt men Dopper of Koeberg²¹⁹ wellicht als de representatieve Nederlanders. En inderdaad: dat zijn goed-Hollandse namen. Manuel de Falla lijkt een voortreffelijke Spaanse naam; het is te hopen dat ze daar ook nog persoonlijker - en beter geslaagde! - muziek schrijven. Dit is nog pas genrekunst. En geen superieure.

Wij merkten aan Strauss' muzikaal lang niet bevredigende Burleske, hoe goed het mogelijk is voor piano en orkest met gebruikmaking van het grote apparaat klinkend te schrijven. Dat is wellicht de enige verdienste van de Burleske, maar het is een reële verdienste. De muziek is onbelangrijk: Eulenspiegel-, Rosenkavalier-, Salome-anticipaties. Maar de relatie piano-orkest (dat is dan vaak: piano-pauken of piano-koper) is overal voortreffelijk uitgebalanceerd. Het is, tenslotte, een kwestie van voorstellingsvermogen.

Tot slot van dit programma: Pétrouchka. Stravinsky op zijn allerbest. Vaart, en een uiterst persoonlijk klankgemiddelde. In 1910 (het jaar van ontstaan) een volstrekt nieuw geluid en nu nog volkomen overtuigend en meeslepend. Nog niet overtroffen, deze muziek. Niet door de latere Stravinsky, niet door de Fransen, niet door de Duitsers. Het werk heeft, schijnt het, ten minste evenveel kans om klassiek te worden als Wagners Ring indertijd of het Bühnenweihfestspiel. Het is muziek van deze tijd en met een bewonderenswaardig meesterschap gerealiseerd.

Het werd een prachtige uitvoering, een afscheid, Monteux waardig. Bovendien werd dit het succes van het gehele seizoen: geen enkele Beethoven-symfonie, geen duizendwonder van een duizendkunstenaar²²⁰ werd nog met meer enthousiasme toegejuicht dit jaar.

Ja, Rotterdamse lezers: het kentert hier in Amsterdam! Hopen wij dat de onmiskenbare tekenen der tijden verstaan zullen worden, door besturen, leiders en executanten...

219 Frits Koeberg (1876-1971) studeerde in zijn geboortestad Den Haag aan de Koninklijke Muziek- en Zangschool piano, compositie en directie bij W.F.G. Nicolai en Henri Viotta en zette zijn opleiding voort in Berlijn. Hij was dirigent bij verschillende amateurorkesten en doceerde theorie en ensemblespel aan het Haags conservatorium. Van zijn symfonische werken werd Zeelandia (1919) het meest bekend. Pijper rekende Koeberg tot de Nederlandse componisten ‘von Gestern’ (zie de laatste alinea van het overzichtsartikel in Musikblätter des Anbruch van februari 1922, HPG 1, 625).

220 Voor ‘duizendwonder van een duizendkunstenaar’ (naar Hildebrands Camera Obscura) zie voetnoot 343 bij de recensie van 1 februari 1923.