Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Vioolconcert van Hindemith - Stravinsky
21 februari 1927 (RN)

Concertgebouworkest o.l.v. Pierre Monteux (17 februari 1927)
Schubert: Achtste symfonie (Unvollendete)
Hindemith: Kammermusik nr. 4, op. 36.3
Glazoenov: Vioolconcert, op. 82 (solist: Alexander Schmuller)
Stravinsky: Suite uit L'oiseau de feu

Dit werd een avond voor Alexander Schmuller, die behalve het vioolconcert van Glazoenov ook Hindemiths Kammermusik nr. 4 (für Violine und grösseres Kammerorchester) speelde. Men zal Schmullers prestatie van deze avond niet licht te hoog schatten: de voordracht van het stuk van Hindemith eist een musiceertalent en een mnemotechniek waartoe weinig violisten in staat geacht mogen worden. Wij kunnen Schmuller gelukwensen met deze verrichtingen en wij vergeven hem dan meteen de programma-inleiding die hij liet afdrukken en waarin hij, zonder blikken of blozen, Hindemith tot ‘de belangrijkste componist van de tegenwoordige tijd’ uitroept - zonder deze nogal opvallende mening met motiveringen te beleggen.¹⁶⁷

Dit vioolconcert van Hindemith, een jaar ouder dan het onlangs gespeelde Konzert für Orchester (opus 38), is een beter stuk - is wellicht Hindemiths fortuinlijkste compositie. Hij is zelf violist;¹⁶⁸ hij schreef dus voor zijn eigen instrument en misschien is het daaraan te danken dat dit werk rustiger, bezonkener klinkt dan andere stukken van hem.

De fouten van Hindemiths hele genre kleven natuurlijk ook aan deze schepping. Het zijn altijd veel te veel noten, er zijn altijd inzinkingen, dode plekken in, die niet weggecomponeerd konden worden. Het is ook altijd grof van geest, nimmer redelijk, nooit voornaam. Hindemith staat naast iemand als Richard Strauss, in diens jonge tijd, als een infanterist, een ‘Feldgrauer’,¹⁶⁹ naast Cyrano de Bergerac. Rudolf Mengelberg heeft gelijk: hij is een tijdsverschijnsel, het is wat overbleef van de Duitse

167 Alexander Schmuller, ‘Paul Hindemith en zijn Vioolconcert’. Programma Concertgebouw Amsterdam, 17 februari 1927, 315-321.

168 Hindemith was altviolist.

169 ‘Feldgrau’ was de kleur van het Duitse soldatenuniform.

[p. 236]

toonkunst na de oorlog. Maar dat dit ‘klassiek’ zou worden - dat er op de korte duur iets van zou overblijven - dat hij met dit Overrijnse modernisme ‘school’ zou maken - het is volkomen uitgesloten. Goddank is het uitgesloten. Het is de puurste verwildering, door niets in toom gehouden, leidend naar de absolute chaos.

Schmuller meent wel dat Hindemith zo goed melodieën kan schrijven, zelfs adagiomelodieën: ‘Hindemiths zin voor melodie is ongetwijfeld’. (Schmuller bedoelde, waarschijnlijk: ‘is boven twijfel verheven’, maar Schmuller kan het niet helpen dat de man die zijn artikel vertaalde, ook al geen Hollands kent.) Het blijkt echter voor de zoveelste maal dat die melodiek noch van Hindemith, noch zelfs ‘boven twijfel verheven’ is. Ze is namelijk uiterst triviaal. Hindemith is een (harmonisch en orkestraal) colorist. En wat hij op dit gebied in het vioolconcert vertoonde, is niet alledaags. Wat niet wil zeggen dat het bovendien ook nog schoon zou zijn. Er staan in het tweede deel (Nachtstück) enkele bladzijden staccatopassages in piccolo's en klarinetten die zeer suggestief van klank zijn - maar de sensatie die zij verwekken, is geenszins meeslepend of schoon - integendeel!

Goed van klank is het slot van dit tweede deel; ook het slot van het laatste deel. In ieder geval zijn wij Schmuller en Monteux (die een voortreffelijke reproductie van de meer dan moeilijke orkestpartij gaf) erkentelijk voor de kennismaking.

De orkestwerken van dit gedenkwaardige concert waren: Schuberts Unvollendete en L'oiseau de feu van Stravinsky.

Nimmer hoorden wij dit laatste meesterstuk van instrumentatie en volstrekt persoonlijke, doelmatige constructie volmaakter uitgevoerd. Dit soort werken kan niemand zó brengen als Monteux het verstaat. Trouwens: het is een bijna onovertrefbaar (door Stravinsky zelf alleen met Le sacre du printemps overtroffen) chef d'oeuvre. Iemand die zulke gigantische geluidscascaden weet te beheersen, die op een dergelijke wijze zo heterogene elementen weet samen te voegen tot een eenheid, is een groot meester. En elke uitvoering van de werken uit deze (helaas voorbijgegane) periode van Stravinsky doet ons zijn huidige staat van werken meer bejammeren. Wij spreken bij Beethoven van de ‘eerste, tweede en derde periode’. Bij Stravinsky zal men wellicht moeten gaan spreken van zijn ‘geniale’, zijn ‘talentvolle’ en zijn ‘muziekloze’ periode. L'oiseau de feu hoort tot de eerste categorie. Monteux oogstte een orkaan van applaus (zouden we aan het evolueren zijn, zonder dat men aan officiële zijde opmerkt dat de wind gedraaid is?) en zelden was een hulde meer verdiend.