Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Beethovens Eerste pianoconcert¹⁵⁹
6 februari 1927 (Programma Concertgebouw Amsterdam)

Het eerste van de vijf pianoconcerten die Beethoven geschreven heeft, is niet zijn eerste proeve in dit genre. Het Tweede concert, opus 19, in Bes, is waarschijnlijk vroeger voltooid dan dit eerste, opus 15. Het concert in Bes werd reeds in 1795 gespeeld, terwijl er aanwijzingen zijn dat het ‘Eerste’ concert pas in 1798 voltooid werd. Het vermoeden ligt voor de hand dat Beethoven, die jarenlang de neiging had zijn vroegere composities te verwerpen, althans te laag te taxeren, na de voltooiing van opus 15 zijn concert in Bes niet meer wilde erkennen. Maar naderhand zal hij zich bedacht hebben; mogelijk ook heeft hij belangrijke fragmenten uit dit eerste ‘Eerste’ concert opnieuw bewerkt (er ontbreken bijvoorbeeld grote stukken van de solopartij in het oorspronkelijke manuscript van de partituur). Het is nooit gemakkelijk om het groeiproces van een kunstenaar uit zijn opusgetallen af te lezen en bij Beethoven is dat nog bezwaarlijker mogelijk dan overal elders. De drie Trio's in Es, G en c verschenen in 1795 en heten opus 1. Maar in 1784 had hij reeds een Pianoconcert (in Es) geschreven. Dit werk is verloren gegaan.¹⁶⁰ De Preludiums door alle toonaarden,

159 Pijper schreef ook een programmatoelichting op het Eerste pianoconcert van Beethoven voor de Tivoli-gids van 7 mei 1919.

160 Van dit Pianoconcert in Es, WoO 4 is slechts een pianopartij met aanwijzingen voor de orkestratie bewaard gebleven.

[p. 231]

later als opus 39 (!) gedrukt in 1803, werden reeds in 1789 gecomponeerd; het lied Adelaïde, opus 46, is van 1797, het Octet opus 103 is van 1792...¹⁶¹

Beethoven schiep een chaotische wanorde in de continuïteit van zijn leven. Het lijkt soms of het hem er om te doen is geweest alles zo onoverzichtelijk mogelijk te rangschikken. Zijn brieven, zijn manuscripten zijn exempelen van onduidelijkheid. Anders dan bij Joh. Seb. Bach of Richard Wagner, wier ordenende bewustzijn ook in het uiterlijk aspect van hun partituren en brieven zichtbaar werd. Beethovens zin voor evenwicht, voor schone proporties, uit zich slechts in zijn muziek. Dezelfde meester die partituren schreef, waarvan de onoverzichtelijkheid zijn kopiisten tot wanhoop placht te brengen, ordent zijn muzikale inventies tot in de kleinste details. En dat van den beginne af aan. De eerste pianosonates, de eerste trio's zijn niet minder volmaakt gerealiseerd dan de Negende symfonie of de laatste kwartetten. Het Pianoconcert opus 19 is geen geringer kunstwerk dan het Vijfde concert, opus 73. De latere scheppingen zijn soms gebouwd met indrukwekkender thematische gegevens, als kunstwerken behoren zowel het Eerste als het Vijfde concert tot dezelfde orde: die der absoluut geslaagde muzikale projecties.

Het thematische materiaal van het Concert in C is zeer eenvoudig. De kiemcel waaruit het gehele werk groeide, is de ritmische figuur:

dat een opmerkelijke verwantschap vertoont met het prachtige tweede deel van de Zevende symfonie.

Men vindt dit kiemmotief terug zowel in het eerste thema voor het solo-instrument

als in het tweede thema:

Ten nauwste verwant aan dit twee de thema is het hoofdmotief van het Largo:

De thematiek van het Rondo is vrijer. Hoofdthema:

161 Het Octet in Es, op. 103 werd postuum uitgegeven.

[p. 232]

Voornaamste neventhema's:

en

Het ritmische figuur krijgt in dit laatste deel het karakter van een ostinate beweging. Dit is een werkwijze die Beethoven ook veel later (Vijfde, Zevende, Negende symfonie) met voorliefde toegepast heeft.