Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Poème van Henriëtte Bosmans
15 januari 1927 (RN)

Concertgebouworkest o.l.v. Pierre Monteux (13 januari 1927)
Respighi: Antiche danze ed arie
Bosmans: Poème voor violoncel en orkest (solist: Marix Loevensohn)
Debussy: twee Nocturnes (Nuages en Fêtes)
Schubert: Negende symfonie (Grote)

Het programma van het jongste abonnementsconcert in het Concertgebouw bracht een Hollandse noviteit: Poème, voor violoncel met orkest van Henriëtte Bosmans.¹²⁵ Voorts compareerden hier: Schuberts ‘Grote’ symfonie in C; twee Nocturnes, Nuages en Fêtes, van Debussy en een reeks van de door Respighi bewerkte oud-Italiaanse dansen en liederen.

Dit was een uitvoering uit duizenden. Het orkestspel toverde, iriseerde de gehele avond, zoals ons slechts bij zeldzame gelegenheden beschoren is. Vooral de Nocturnes van Debussy slaagden ongemeen. Nimmer hoorden wij deze volmaakte meesterwerken meeslepender dan ditmaal. Het werd een ovatie voor orkest en leider. Zo Monteux deze hele winter niet anders gebracht had dan deze ene uitvoering, die nauwelijks twaalf minuten in beslag neemt - wij konden reeds tevreden zijn...

Doch ook de noviteit van mej uffrouw Bosmans stemt tot waardering. Loevensohn vond zijn vermurwendste en meest virtuoze accenten ten behoeve van dit opus; Monteux zorgde voor uitstekende tempi en voor het lichte, wegdoezelende gebaar waarmee sommige vlakke plekken, glansloze fortes, weggewerkt werden.

Maar het is werkelijk toch geen stuk dat slechts door de uitvoering gered kan worden. Er is een zekere reële waarde aan - louter muzikanteske - muziek; er is altoos ‘Musizierfreudigkeit’.

Henriëtte Bosmans bleek ditmaal een der zeer weinige vrouwelijke componisten van dit land. Maar zij bleek, helaas, niet volkomen up-to-date. Er is te weinig zelfkritiek geweest bij de conceptie van haar werk; te veel wildheid nog, te veel oppervlakkige scherts en ontroering. Het Poème begint met een té zwaar, te schrijnend tutti¹²⁶

125 Henriëtte Bosmans (1895-1952) studeerde van 1927 tot 1930 bij Willem Pijper. Zie Ellen Looyestijn, ‘Henriëtte Bosmans’; Metzelaar (ed.) (1991), 126-128.

126 In het RN staat schijnend. Waarschijnlijk een zetfout voor schrijnend, hetgeen inhoudelijk aansluit bij de ‘dissonantie’ in de volgende zin.

[p. 214]

- nergens, verderop, wordt de dissonantie van deze inleidingsmaten gemotiveerd, uitgewerkt of opgelost. Het stuk begint met deze stemming en daarmee afgelopen. Na de meer lyrisch beschouwende passages (voortreffelijk voor het instrument geschreven!) komen wij in een dansbeweging en dat duurt wat te lang. (De kardinale fout van het werkje.) Ten slotte keert de lyrische stemming van het eerste hoofddeel terug en het opus eindigt rustig, transparant en dromerig.

Het zijn overigens geen geringe verdiensten voor een jonge vrouw, een werk dermate beheerst en weloverwogen voor orkest te realiseren! Zelfs de tekortkomingen zijn, in zekere zin, nog verdiensten. Architectuurfouten ontmoeten wij bij de notabelste componisten en het is nergens stuntelig, opgevuld of ‘interessant’ gemaakt. Het is overal volkomen verantwoord en, in het gemiddelde, af.

Hier raken wij evenwel aan andere problemen, die minder reden tot tevredenheid geven. Het is namelijk betreurenswaard dat een zo jong, zo vitaal, zo gunstig gedisponeerd mens, zo weinig de tekenen van haar tijd bleek te verstaan. De renovaties van Debussy, de ‘Errungenschaften’ van Mahler, de ontdekkingen van Schönberg, de raffinementen van Stravinsky zijn langs haar oor getrokken - doch haar begrip wijzigde zich daardoor niet. Zij groeide niet door het contact met de geïnspireerde en getourmenteerde geesten harer grote tijdgenoten; zij legde te veel naast zich neer.

Zij liet zich niet vertroebelen door de wijzigingen die er na de grote oorlog in de wereld der klanken waren aangebracht: voor haar bestonden de problemen van deze tijd, voor haar bestaat deze tijd nog niet. Zij zoekt haar geluk in een infantiele regressie en dat moet zonder ontkomen doodlopen. Zij zal haar zekerheden moeten offeren op het altaar van de twijfel. Als zij dat niet waagt... wij vrezen dat zij eens zal ontwaken als één die alles verloren heeft. Men kan geen aflaat kopen met een ‘modern’ akkoordje of met een vijfkwartsmaat. ‘Het leven schrijdt voort en staat geen enk'le stonde’, wist Petrarca reeds.¹²⁷ En als manifestatie van deze tijd, als uiting van leven, staat haar muziek doodstil. Met een neiging tot teruggaan.

Hopen wij dat zij alsnog de klanken dezer dagen zal leren horen. Haar technische arsenaal garandeert haar een goede uitslag in de toernooien welke zij te wachten heeft.

127 Eerder citeert Pijper deze regel van Petrarca in de recensie van 6 februari 1926. Zie ook voetnoot 119 aldaar.