Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

[p. 210]

Concertgebouw
8 januari 1927 (RN)

Concertgebouworkest o.l.v. Pierre Monteux (6 januari 1927)
Händel: Concerto grosso in g, op. 6.6
Mendelssohn: Derde symfonie (Schotse)
Tsjaikovski: Eerste pianoconcert (solist: Vladimir Horowitz)

Vladimir Horowitz was de solist op het laatste abonnementsconcert, met het concert van Tsjaikovski. Weinig solostukken zijn minder geschikt voor toetssteen der pianisten dan juist Tsjaikovski's opus 23. Ja - men behoort te kunnen pianospelen, om de door dit werk voorgeschreven, hopeloze en uitzichtloze worsteling met het lawaai te mogen ondernemen. Maar als het stuk uit is, weten wij nog niets van de persoonlijkheid van de solist, evenmin van zijn muzikaliteit, evenmin van zijn pianistiek. Wat bij Tsjaikovski kan slagen of mislukken, zijn slechts de fortissimo's, de rest doet niet ter zake.

Wij kennen nu Horowitz wel enigermate; wij weten dat hij over een superieure pianotechniek beschikt en dat zijn muzikaliteit wellicht minder uit de oude doos is, dan hij ons met dit optreden wilde laten geloven.

Maar wanneer wij dit, en nog vele andere dingen, niet reeds geweten hadden, dan zouden wij het deze avond niet geleerd hebben. Want de inzet van het Tsjaikovski-concert belooft alle onaangename momenten reeds die ons verderop niet gespaard worden. Het werk mag het voorbeeld heten, hoe men niet voor de combinatie piano en orkest behoort te schrijven. Met een enigermate sterk bezet strijkorkest (en het Concertgebouw lijdt niet onder strijkerstekorten...) blijkt het al in de eerste drie maten een onmogelijkheid een balancement tussen tutti en solist te krijgen. En dat zijn pas de strijkers... ‘nun hört die Bläser!’¹¹⁶

Welke muzikale ontdekkingen zou de muziek van Tsjaikovski ons ook nog voorbehouden hebben? Kan men deze melodiek lyrisch spelen? Romantisch? Kan een musicus een sfeer van tragiek spinnen om de menigvuldige exclamaties van een zo notoir leeghoofd als deze veelbewonderde, nog méér bedirigeerde Rus? Het is zo gemakkelijk om in dit verband met een diepzinnig gezicht en een veelzeggend gebaar te zinspelen op Tsjaikovski's ‘Noodlot’ en een reeks namen van notabele lotverwanten te prevelen, waarbij altijd Oscar Wilde voor moet komen. Maar - wat gaan ons de tegenheden van de mens Tsjaikovski nu nog aan? Heeft hij goede muziek uit zijn lijden gekristalliseerd? Neen, triviale. Heeft hij één waarlijk hartvermurwende kreet geslaakt? Neen - het bleef flirten met het leed. Wij noemen dat tegenwoordig ‘der Wille zur Unlust’.¹¹⁷

Maar wat zullen wij met de wanluidende en grove muziek van deze componist en zijn medestanders beginnen, als wij de leugenachtigheid van dit soort levensbeschouwing, een ‘inzicht’ dat culmineert, onder andere, in Tristans uitroep ‘Lass den

116 Dit citaat is niet getraceerd.

117 Een variant op Nietzsches ‘Wille zur Macht’.

[p. 211]

Tag dem Tode weichen’,¹¹⁸ eens en voorgoed verworpen hebben? Zullen wij, met Alexander Schmuller, trachten vol te houden dat in Tsjaikovski's muziek ‘de smartelijke en blijde ontmoeting van gisteren, heden en morgen’ plaatsvindt? (Zo het programmabijschrift...)¹¹⁹ Neen immers.

Wij weigeren te geloven dat het ‘heden’ er zo miserabel uitziet. En ‘morgen’ te noemen in één zin met Peter Iljitsj Tsjaikovski, en in een programma van het Amsterdamse Concertgebouw, is een krachttoer waartoe men geen enkele Hollander, met uitzondering dan misschien van Alexander Schmuller, in staat mag achten.

De rest van dit programma bracht evenmin veel herdenkbaars. Dat was het woensdag laatstleden in Rotterdam gespeelde Concerto grosso in g-klein van Händel en de Schotse symfonie van Mendelssohn. Het Scherzo daaruit is wel een van Mendelssohns aardigste stukken: men moet daarbij altijd denken aan Jules Vernes fabuleuze kapitein Nemo, uit 20.000 Mijlen onder zee, die op zijn orgel, staande in de salon van zijn duikboot Nautilus, melodieën placht te spelen, ‘die zich uitsluitend over de zwarte toetsen bewogen, zodat het Schotse muziek leek’...

Het Scherzo uit Mendelssohns Schotse symfonie staat in F, maar als men het een halve toon transponeert en een enkele ‘Leit-ton’¹²⁰ verlaagt, kan de hele melodie op de zwarte toetsen gespeeld worden... Wie weet, is het Scherzo niet van kapitein Nemo afkomstig. Het klinkt postuum onvriendelijk tegen Mendelssohn, maar er is geen kwaad bij, want ‘Nemo’ betekent ‘Niemand’ en zoveel zelfkennis mochten wij Mendelssohn nog wel toedichten...

118 Tristan, tweede akte (liefdesduet).

119 Alexander Schmuller, ‘Peter Tsjaikovski’. Programma Concertgebouw Amsterdam, 6 januari 1926, 201-207. De slotzin luidt: ‘In Tsjaikovski's muziek is de smartelijke en blijde ontmoeting van gisteren, heden en morgen.’

120 Het is niet duidelijk waarom Pijper hier het Duitse woord gebruikt en het tussen aanhalingstekens plaatst.