Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

[p. 190]

Concertgebouw - The Planets, van Holst
14 december 1926 (RN)

Concertgebouworkest o.l.v. Pierre Monteux (9 december 1926)
Brahms: Variaties over een thema van Haydn
Liszt: Tweede pianoconcert (solist: Jean du Chastain)
Holst: The Planets

Ruim tien jaren nadat de auteur zijn - tot nu toe belangrijkste - symfonische werk voltooide, speelde men The Planets in een abonnementsconcert in Amsterdam. Men kan Monteux erkentelijk zijn voor de auditie van een compositie die stellig meer dan landelijk Britse betekenis heeft.

De inleiding in dit programma was van de hand van de Engelsman Herbert Antcliffe; populair, een beetje dwaas, nogal dilettantisch.⁷¹ Maar onder het zore gras⁷² van zijn weinig bloemrijk betoog kronkelt een dier dat wellicht een paling, misschien ook een adder is. Gustav Holsts Planets is een zevendelig orkestwerk; elk deel draagt de naam van een der planeten en wij hebben ons altijd verbeeld dat de relatie tussen die namen en de stemmingen dier zeven onderdelen tamelijk nauw was. Een van Holsts biografen deelt in dit verband mee: ‘The Planets is a great symphonic work dealing with the mysterious qualities associated with the chief celestial bodies. Holst gives an accurate and detailed musical outline of the human passions and experiences which each planet is said to influence.’⁷³ Antcliffe daarentegen meent: ‘Elk deel tracht de opmerkelijke karaktereigenschappen weer te geven van de klassieke god (!), wiens naam de planeet draagt.’ Van tweeën een: of Holst weet het zelf niet zo precies - en dat ware hachelijk voor de psychische waarde van zijn oeuvre - ofwel de heer Antcliffe is kinderlijk bevreesd voor al wat met astrologie in verband staat⁷⁴ - en verdonkeremaant aldus voorzichtig aan de essentiële kenmerken van de compositie, die hij geacht werd voor het Amsterdamse publiek bevattelijker te maken. Wat voor een muziekestheticus een ernstig verwijt zou zijn.

Het lijkt, na deze uitvoering, alleszins waarschijnlijk dat wij de heer Herbert Antcliffe, schrijver over muziek, onder andere het bovengenoemde verwijt zouden moeten maken. Zijn studie over The Planets is zeer onvoldoende en een handicap voor het verstaan van het werk. Jupiter, the bringer of jollity, wordt ‘verduidelijkt’

71 Herbert Antcliffe, ‘De Planeten, suite voor orkest van Gustav Holst’. Programma Concertgebouw Amsterdam, 9 december 1926, 127-131. De musicoloog, componist en journalist Herbert Antcliffe (1875-1964) was sinds 1925 correspondent in Nederland van de Daily Mail en schreef ook bijdragen over Nederlandse kunst, muziek en politiek voor The Times. In 1928 werd hij bestuurslid, uiteindelijk voorzitter, van de Foreign Press Association in ons land en zou later voor zijn verdiensten een koninklijke onderscheiding krijgen.

72 Zoor (droog, ruw, scherp) is een woord dat Pijper wellicht kende van zijn favoriete auteur Van Looy: ‘zo is mijn ziel, zo'n zore zee’.

73 Dit citaat is niet getraceerd.

74 Pijper was zelf zeer geïnteresseerd in astrologie. In zijn briefwisseling met Simon Vestdijk en in de conceptie en uitwerking van de opera Merlijn speelt de astrologie een grote rol. Zie: Arthur van Dijk en Mieke Vestdijk, Merlijn; het ontstaan van een opera in brieven en documenten (1992).

[p. 191]

met een stukje muziekcitaat en de dikhuidige opmerking: ‘de twee hoofdthema's zijn als het ware bovennatuurlijke volksliederen, die gezongen zouden kunnen worden door een vrolijk koor in een Olympische herberg’.... Fij, fij!

Wij komen, via de weinig smakelijke rijstebrijberg van Antcliffe, thans in Holsts luilekkerland, waar ons de gebraden planeten zó in de mond zullen vliegen. Alles wel beschouwd, valt deze astrologische muziek niet mee. Goed is nr. 3, Mercurius, the winged messenger - een vlot en petillant scherzo. De heer Antcliffe vond dat ‘weinig hoorders de humor in deze muziek ontdekken zouden’. Dit getuigt van te weinig inzicht, primo in de ‘humoristische’ waarde van Holsts stuk; secundo in de Hollandse mentaliteit.

Nr. 1, Mars, the bringer of War, is eveneens een geslaagd stuk. Dit soort expressiviteit ligt Holst goed. Het is noch verfijnd, noch magistraal geconcipieerd, maar het is ritmisch geladen, krachtige muziek.

De overige vijf sterren zijn minder. Venus is onbeschrijflijk stijf en smoezelig, Jupiter is triviaal, Saturnus is beter, Uranus ook, ofschoon de reminiscensen aan Dukas' L'apprenti sorcier wel wat impudiek zijn en voor ons gevoel niet gemotiveerd worden door Holsts ondertitel bij Uranus: ‘the Magician’. Neptune is te vaag gebleven, voor een stuk muziek. Het vrouwenkoor, op het slot, is even heel stemmingwekkend - maar Debussy's Sirènes verduisteren dit sterretje met zijn naam van Beheerser der Zeeën volkomen.

Bij de zeven planeten! Wat zijn deze Fransen Dukas, Schmitt, Ravel geniale scheppers, vergeleken met onze Engelsman! En wanneer de herinnering aan de grootmeester dezer - voorbijgegane - periode opdoemt, wanneer wij aan Debussy moeten denken - hoe blijft er dan zelfs geen nevelvlek van deze talentvolle sterrendwinger over...

En toch, na dit alles: wij gevoelen ons niet teleurgesteld met dit werk. Wij wisten wel dat de intensiteit dezer Engelse muziek de bovenwereldse maten der conceptie niet dekken zou. Wij wisten wel dat wij niet anders of meer te horen zouden krijgen dan een uur muziek, verdeeld over zeven onderdelen. En het is geen gering compliment voor de componist Holst (niet voor de astroloog, wellicht), wanneer wij vaststellen dat dit uur muziek ons in het geheel niet lang heeft geleken. Wij kunnen The Planets als - naamloos - symfonisch stuk zeer wel waarderen. Het is voortreffelijk orkestratiewerk - Holst is niet zonder goede gevolgen jarenlang trombonist geweest! - alle groepen zijn uitstekend in reliëf geplaatst en alles klinkt bewonderenswaardig.

Er staat misschien wat veel koper in (motivering zie boven), en harpen en celesta zijn zeer breedvoerig behandeld. Maar op het punt van kleurzin valt er weinig of niet te discussiëren. Kwestie van smaak.

Het ware overigens te wensen dat Monteux het niet bij deze ene uitvoering liet. Wij zijn nog lang niet bij, met de Britse muziek.

Vóór de pauze speelde Jean du Chastain - een der, langzamerhand zeldzaam geworden, pianisten wier brevier het oeuvre van l'abbé Liszt is - het Tweede pianoconcert van zijn pater extaticus. Helaas bleek, eens te meer, dat de werken van Liszt

[p. 192]

volkomen verouderd zijn en in geen enkele instantie nog recht van bestaan hebben. Er is niets, maar dan ook niets meer van overgebleven - het werk was als het bijbelse gras: men kent zelfs de plaats niet meer waar het gestaan heeft!⁷⁵

Releveren wij ten slotte nog een - zeer goede - uitvoering van Brahms' Haydn-variaties, waarmee dit concert geopend werd. Voortreffelijk gespeeld, een nieuwe-werelds enthousiasme, om een verouderde-werelds opus, voor dirigent en orkest.

75 Verwijzing naar Psalm 103: 15-16: ‘Als het gras zijn de dagen der mensen. Ze bloeien als een bloem op het veld. Waait er een wind overheen, ze is weg, en men weet niet meer waar ze stond.’