Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

[p. 158]

Berlioz' Ouverture Benvenuto Cellini²²
7 oktober 1926 (Programma Concertgebouw Amsterdam)

Het werk werd geschreven in 1838, nadat de opera reeds voltooid was. Adolphe Boschot (Un romantique sous Louis Philippe, 1908) merkt zeer terecht op dat deze ouverture meer betekenis gekregen heeft in de loop der tijden als concertwerk dan als inleidend muziekstuk voor een opera: ‘Elle vit, comme telle ouverture de Weber ou de Beethoven, par la seule musique et la magie des sonorités.’ De opera's van die jaren: Robert le Diable, Les Huguenots, verdroegen niet zoveel symfonische muziek voor het opgaan van het scherm; men was volkomen tevreden met een korte, ongecompliceerde inleiding: ‘... un potpourri, ragoût d'arlequins vite cuisinés où des débris de l'opéra sont reliés par une sauce à tout faire...’²³

Berlioz was een te groot componist om zich met zo een confectiestuk te kunnen tevreden stellen: de Ouverture Benvenuto Cellini is, in kleinere dimensies, de gehele opera.

Niet anders deed Beethoven: in de Derde Leonore-ouverture speelt zich het gehele drama af, in klinkende, woordeloze redelijkheden; ontroerender, directer dan in een gehele avond opera.

En Wagner, met zijn voorspel Meistersinger, tovert ons ook in dat kwartier symfonische muziek drie en een half uur gezongen toneel voor de oren: Hans Sachs, Beckmesser, Walther von Stolzing zijn ons, als het voorspel uit is, reeds volkomen vertrouwd.

Grote componisten, klankenbouwmeesters, verwezenlijkten hun gedachten altijd het zuiverst in hun symfonische muziek. Dit zou men, als muziekdramaturg, wellicht moeten laken. Als musici, als muziekgevoeligen, aanvaarden wij het echter gaarne.

De Ouverture Benvenuto Cellini is een in zichzelf compleet meesterwerk. De ontroeringen, die in het verloop van de opera gezongen en gespeelde schijnwerkelijkheid zullen worden, zijn hier reeds als realiteiten aanwezig. Ook hier heeft Berlioz zijn visie van het Romeinse carnaval, zijn personificaties van alle in het werk optredende sujetten met een volmaakt meesterschap genoteerd.

Constructief is het werk geenszins gecompliceerd. Het hoofddeel is een bont allegro deciso con impeto, in tweeën, ingeleid door een larghetto. Berlioz doet aan dit larghetto evenwel nog een twintigtal maten van het allegro voorafgaan. En door deze trouvaille zijn wij met de eerste akkoorden reeds in medias res.

Het werd geen a-b-a-formule (snel-langzaam-snel); tegen deze - ogenschijnlijk plausibele - veronderstelling pleiten twee motieven. Ten eerste heeft het larghetto volkomen het karakter en de waarde van een inleiding, met de expositie van melodi-

22 Deze toelichting werd, met weglating van de vierde alinea over Wagner, herdrukt in het programmaboekje van het Concertgebouw van 22 februari 1942.

23 Boschot (1908), 429-430.

[p. 159]

sche thema's die pas in het verloop van de ouverture tot volledige ontplooiing komen. En ten tweede is dat eerste allegro zó kort, dat er van enig evenwicht tussen de beide allegri ten opzichte van het larghetto geen sprake zijn kan. Benvenuto Cellini is een vlotte, melodisch zeer rijke, allegro-ouverture, met twee introducties.

Berlioz' structuur is altijd helder en overzichtelijk. Maar ook altijd buitengewoon persoonlijk, afwijkend van de canon der muzikale vormenleer. Dit verschijnsel heeft het sprookje in de wereld gebracht dat zijn constructies dilettantisch zouden zijn. Men zal het prototype van de Ouverture Benvenuto Cellini niet in de leerboeken vinden. Maar in de leerboeken zou men ook de constructies van de Mondscheinsonate, van het voorspel Tristan, van de Prélude à l'après-midi d'un faune, van de Finale van Beethovens Negende tevergeefs zoeken.

Dit lijkt overigens geen ernstig nadeel. Van gewicht is alleen: dat de werken uitgevoerd worden. Een oeuvre als dat van Hector Berlioz heeft zijn eigen canon, gehoorzaamt aan graviteitswetten die voor geen enkel ander componist gelden. En slechts de uitvoeringen van een oeuvre kunnen ons met de waarde van dat oeuvre bekendmaken. Wij zijn thans gelukkig zo ver dat de zeer grote betekenis van het genie Hector Berlioz, boven alle tijdelijke waarderingen uit, vaststaat. Dit is het hoogste waartoe een muziek kan stijgen. Wij noemen dat: deze muziek werd klassiek.