Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

[p. 97]

Zomers volksconcert¹⁹⁷
15 juni 1926 (RN - De Quintencirkel)

Dit derde zomerconcert, het laatste dat door Monteux geleid werd, bracht een geheel Frans programma - een overzicht van een halve eeuw Franse muziek: van Saint-Saëns tot en met Arthur Honegger.

Wij zullen ons in de eerste plaats Debussy's onvergelijkelijke Nocturnes (Nuages en Fêtes) blijven herinneren. En voorts de eerste uitvoering van Honeggers locomotievenimpressie Pacific 231. De rest van dit programma: de Derde symfonie van Camille Saint-Saëns; twee cellosolootjes - het Poème van Bâton, de Élégie van Gabriel Fauré - Chabriers infernaal wagnerende Ouverture Gwendoline, kan dan de achtergrond van onze tevredenheid vormen.

Loevensohn behaalde een groot en verdiend succes met de voordracht van de beide genoemde niemendalletjes. Het was uitermate fraai van toon en het boeide overal waar de muziek maar even willig was. Overigens staat er waarlijk te veel gemeenplaats in, én in het opusculum van Bâton én in dat van Fauré.

Arthur Honegger, de auteur van Le roi David, van Judith, van een tal van goede werken voor kamermuziek, toont zich in dit mouvement symphonique van een goede, romantisch-impressionistische zijde. ‘Modern’ is het werk eigenlijk evenmin als Les préludes van Liszt, Till Eulenspiegel van Strauss of Aan mijn vaderland van Bernard Zweers. Dat wil hier zeggen: modern van geest. Van klank is Pacific natuurlijk anders, zeggen wij: actueler,¹⁹⁸ dan Strauss' of Liszts verdichtselen. Maar de eerste vraag is altijd die naar de psyche van een kunstwerk. En Honeggers psyche is die van de romantische impressionist.

‘J'ai toujours aimé passionnément les locomotives’, zegt hij ergens. Het zijn levende wezens voor mij en ik hou van ze, ‘comme d'autres aiment les femmes ou les chevaux’.

De retorica van deze mededeling is niet zeer gelukkig en wij mogen vrezen dat sommige van Honeggers vrouwelijke kennissen hem nadien hebben laten blijken dat zij niet wensten te concurreren met mechanische of animale tractoren. Maar de wijzeren onder die kennissen - hopen wij dat het er velen geweest zijn - zullen zijn lyrische ontboezeming gelezen hebben met een glimlach en zij zullen de opmerking gemaakt hebben dat Schumanns ‘Davidsbund’, Berlioz' ‘Feux et tonnerres’, Wagners exageraties zo goed als Hoffmanns ‘Tolle Schnickschnack’ nog voortleven in onze dagen, gepersonifieerd in een jong en talentrijk musicus.

Wat we er, een etage verder, enigermate meer in de toekomst, nog mee zullen moeten doen, is een andere vraag. Het zal verduiveld snel verouderd zijn.

197 Het artikel ‘Arthur Honegger’ uit De Quintencirkel is voor het grootste gedeelte gebaseerd op deze recensie, aangevuld met fragmenten uit een latere recensie van 26 oktober 1926. Ook de volledige tekst uit De Quintencirkel is opgenomen in Bijlage Q&S (zie p. 900).

198 Pijper gebruikt het woord actueel hier in de betekenis die hij er later expliciet aan geeft in de open brief aan Rudolf Mengelberg, ‘Muziekleven en Concertgebouwpraktijk’. De Muziek, oktober 1929 (HPG 2, 490-494).

[p. 98]

Pacific is het muzikale portret van een locomotief ‘pour trains lourds de grande vitesse’, zoals het apparaat, hedendaagse brontosaurus, daar staat; ‘pour aboutir enfin à l'état lyrique, au pathétique du train de 300 tonnes, lancé en pleine nuit à 120 à l'heure’...

Dit reisgidsenproza is overigens beter dan het vorige citaat. Maar de mentaliteit die een in muziek te uiten lyrische stemming ontleent aan het pathos van een verkeersmanifestatie - al is die trein nu ook driehonderd ton zwaar en al rijdt hij nu ook volle honderdtwintig kilometer - deze mentaliteit is volstrekt romantisch.

Trek Schumann een geruit pak aan, met een korte broek en sportkousen, geef hem een hoornen bril en zet hem een reispetje op, en hij zal volkomen dezelfde blijven die hij was: de romanticus. Maar dit imaginaire portret kon ook dat van de auteur van Pacific 231 zijn...

Het hele stuk bestaat uit een progressief crescendo, tweehonderdzeventien maten, duur ruim vijf minuten. Het begint impressionistisch: bekkentremolo's en flageoletseconden: men kan zich als kinderen ermee vermaken. We zien quasi de stoom uit de veiligheidskleppen komen en het plezierig-metrische tweeslagje, dat de oude H.S.M.-machines haast in karikatuur vertoonden, duikt hier elke twee maten op. Dit is knap impressionistisch werk, van hetzelfde infame ras overigens als de koeklokken uit de Alpensymfonie en het schapengeblaat uit Don Quixote. Dan komt het gevaarte in beweging en dan zit er niet veel constructie of evenwicht meer in, en naarmate er meer fortes komen, verwijderen we ons verder van het station van vertrek, van de muziek namelijk. Het had evengoed tien minuten kunnen duren als twintig seconden, als vierentwintig uur. En alle secundaire verschijnselen: de orkestbezetting, het onophoudelijke kwadratische van de metriek, het gehalte der melodiek, onttrekken zich aan onze belangstelling. Het werd een zeer goed klinkende partituur, het werk van één die het schrijven voor orkest verstaat, maar het werd geen kunstwerk. Het was al démodé voor het voltooid werd. Het werd een niet: de auteur wedde op de verkeerde locomotief.

Een componist heeft niets aan de premissen die Honegger onder zijn Pacific-conceptie plaatste. Een muziekstuk bestaat slechts van binnenuit, ter wille van zichzelf, ter wille van de muziek zelf. De impressie, de cellule générale, om met d'Indy te spreken, kan juist zo uitgroeien als zij dat zelf wil - maar met een locomotief had het dan al in de tweede maat niets meer te maken. Honegger, de geboren musicus, heeft dat zelf wel gevoeld, toen hij schreef dat hij niet het geraas van de machine wilde imiteren - dat zou ook geen portuur zijn geweest! - maar ‘la traduction d'une impression visuelle et d'une jouissance physique par une construction musicale’. En het enige wat wij hem te verwijten hebben, is dat Pacific 231 geen muzikale constructie werd. Dit is helaas afdoende.

Vergeleken met Debussy's impressionismen: Feesten en Wolken, is Pacific kinderspel. Ten eerste en ten voornaamste: psychisch. De beide Nocturnes van Debussy zijn toverformules die de diepste waarheden in ons wakker roepen, bezweringen die de beesten onzes geestes temmen kunnen, die onze hoofden vol klank toveren en onze tijdsbegrippen doen verstromen. Pacific is een aardig afbeeldinkje, een bewegende prent als ge wilt.

[p. 99]

Maar ten andere: muzikaal. De klank van Debussy is nog volkomen nieuw: zo nieuw als die van Berlioz of van Haydn - als van elk groot genie. Na de eerste blazende flageoletten op tremolo's en contrabastrillers komt er in de hele Pacific niet één nieuw of zelfs maar persoonlijk accent meer.

En dit is tenslotte onherstelbaar: Debussy's Nocturnes zijn van 1899; Pacific is van 1923. In die vierentwintig jaren zijn wij niet vooruitgegaan - wij zijn zelfs niet blijven staan. Wij zijn achteruit gestormd, de nacht in, met 120 kilometer per uur...