Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Saint-Saëns
17 april 1926 (RN)

Concertgebouworkest o.l.v. Willem Mengelberg (15 april 1926)
Saint-Saëns: Tweede symfonie
Saint-Saëns: Derde vioolconcert (soliste: Cecilia Hansen)
Beethoven: Derde symfonie (Eroica)

Het jongste abonnementsconcert in het Concertgebouw bracht - na de pauze - een zeer goede uitvoering van Beethovens Eroica; vóór de pauze herinnerden wij ons, met Camille Saint-Saëns, vele charmante en muzische momenten. Die muziek was: de Tweede symfonie (‘de kleine’) en het bekende Derde vioolconcert.

Het is met Camille Saint-Saëns een eigenaardig geval. Geboren in 1835, tijdgenoot van Berlioz, Franck, Wagner, Brahms, heeft hij Debussy, die dertig jaar jonger was, nog overleefd. Hij stierf in 1921, hij was dus een tijdgenoot van Igor Stravinsky, die omstreeks 1913 zijn beste werken schreef. Maar hij had reeds vele noten geschreven vóór de Bayreuth-cultus gevormd werd. Zijn leven reikt aan de ene kant diep in de vroegste romantiek: Spohr, Schumann, Mendelssohn; aan de andere zijde bestond hij door tot in Schönberg en Stravinsky.

Noch het een, noch het ander heeft hem veel gedaan. Hij was reeds een persoonlijkheidje toen hij begon te componeren en hij heeft die vorm van individualiteit zijn lange leven lang kunnen handhaven.

Het moet dan toch wel een wonderlijk soort wezen zijn geweest, dat zó lang, te midden van zovele en zo heterogene evoluties, kon blijven wat het van huis uit was! De geest Saint-Saëns reikt niet bijzonder diep, groeide niet hoog, breidde zich niet ongewoon ver uit; hij was geen hartstochtelijke, geen cynicus, geen vervoerde, geen tovenaar. Deze geest was geen hoge boom, want hij heeft niet de winden der eeuwen gevangen.

Hij was geen buigzaam riet, want dan was hij vroeger gekrookt. (‘Aangaande de dagen onzer jaren...’ heet het.¹⁸⁴ En Saint-Saëns werd zesentachtig jaren oud, zonder stokje en zonder dementia senilis...) Hij was wellicht een taaie bremstruik, gevoelloos voor zon en gure vlagen, die op zijn gezette tijden bloeit en tijdens die bloei een klein wonder is van licht en gratie.

Muziekhistorisch zal Saint-Saëns nimmer iets beduiden; daarvoor was hij te zeer een curiosum. Massenet bijvoorbeeld zal mettertijd veel meer een historische figuur blijken te zijn, maar Saint-Saëns wist tienmaal zoveel van de muziek.

Hij heeft nimmer ontdekkingstochten ondernomen naar nog onbekende gebie-

184 Dit zijn twee bijbelcitaten: ‘Het gekrookte riet zal hij niet verbreken’ (Matth. 12:20) en ‘Aangaande de dagen onzer jaren’ (Ps. 90:10).

[p. 87]

den van klank (ter compensatie was hij dan ook het grootste deel van zijn leven op reis: naar Afrika, naar Japan, naar Amerika...). En toch heeft hij enkele nieuwe dingen geuit, nieuwe waarheden verkondigd. Neem een stuk als het bekende Le rouet d'Omphale: het gegeven, de anekdote, is een moment uit de antieke mythologie: Herakles aan het spinrokken, de geboeide reus veroordeeld tot vrouwenwerk. Daar is dus niets origineels in te interpreteren. De constructie van dat poème symphonique is de gewone driedelige liedvorm, de tonaliteit een zeer alledaags en onmiskenbaar E-majeur. Maar er staat geen maat in die niet typisch Saint-Saëns is en de harmoniek, hoe normaal tonale functie alles ook zij, is telkens verrassend origineel en geestrijk.

Zo is dat, schoon in mindere mate, ook in de Tweede symfonie en het Vioolconcert. Het symfonietje is hier en daar (eerste deel) wat te stijf, wat organisterig. Maar hoe gracieus is verderop het Trio uit het Scherzo, hoe Mozartesk vliegt de Finale langs onze oren! Langs, niet in. Niet meer, tenminste.

Er is een tijd geweest - niet heel lang geleden volgens de kalender van Camille Saint-Saëns; een jaar of veertig, vijfenveertig - toen had zijn oeuvre stimulerend kunnen werken. Hij heeft enkele dingen nooit uit het oor verloren: dat het orkest moet klinken, moet stralen; dat men voor trompetten geen vioolpartijen moet schrijven - als Mahler of Strauss; dat de kamermuziek andere akoestische en constructieve eisen stelt dan de symfonie, en de opera weer andere. Smaak was hem aangeboren en dit begrip van smaak heeft hem nooit verlaten. Maar zijn invloed is miniem gebleven. Hij onderging nimmer invloeden, doch hij heeft ze evenmin uitgeoefend. Hij heeft grote stapels welgeconstrueerde, welklinkende muziekstukken geschreven en is daarna, ten leste, zacht in de vergetelheid teruggegleden, de laatste der welsprekenden.

Een half programma Saint-Saëns zal altijd een aangename verpozing blijven. Wij konden dat wél gebruiken; volgende week twee stukken van Strauss en vervolgens de Vijfde van Mahler. Niet meer, niet minder.